0f11aztitul(1-7)

178 
 
4.9. RADİOAKTİV ÇEVRİLMƏ QANUNU  
 
 Hər bir radioaktiv maddə üçün müəyyən müddət vardır ki, həmin 
müddətdə onun nüvələrinin yarısı çevrilməyə məruz qalır. 
 
 Radioaktiv nüvələrin yarısının çevrilməyə məruz qaldığı müddət – yarımçevrilmə pe-
riodu adlanır. Yarımçevrilmə periodu T hərfi ilə işarə edilir və BS-də vahidi saniyədir. 
İxtiyari 
t = nT müddətindən sonra maddədə çevrilməyən nüvələrin sayı radioaktiv çev-
rilmə qanunu ilə ifadə olunur: 
N =
N
2
= N 2 . 
Radioaktiv çevrilmə qanununu 1902-ci ildə E.Rezerford və F.Soddi aşkar etmişlər. Bu qanun 
ixtiyari zaman anında radioaktiv çevrilməyə məruz qalmayan nüvələrin sayını müəyyənləşdir-
məyə imkan verir.
 
Hər bir radioaktiv izotopun öz yarımçevrilmə periodu var, məsələn: uran-238 
izotopunun yarımçevrilmə periodu 4,5 milyard il, radium -226-nın isə 1600 ildir.
 
 

 
1960-cı ildə ABŞ fiziki Frenk Libbi (1908–1980) geoxrono-
logiyanın  radiokarbon metodunu  müəyyənləşdirdiyinə  görə 
kimya üzrə Nobel mükafatına layiq görülmüşdür. Bu metodun 
köməyi  ilə  Yer  kürəsi  və  insan  mədəniyyəti  tarixində  baş 
vermiş  müxtəlif  hadisələrin  –  qayaüstü  rəsmlərdən  Misir 
fironlarının  məzarlıqlarına  qədərki  dövrün,  “Buz  dövrü”nün 
başlanğıcından heyvanlar və bitkilər aləminin “məhv” olduğu 
dövrə  qədərki  hadisələrin,  nisbətən  “yaxın  tarixi  dövrə”  aid 
arxeoloji tapıntıların yaşını müəyyənləşdirmək mümkün oldu. 
 Geoxronologiyanın 
müəyyənləşdirilməsi 
niyə radiokarbon 
metodu adlanır? 
 Radiokarbon meto-
du hansı fiziki qa-
nunauyğunluğa 
əsaslanır? 
 
 
 
 
E.Rezerford maddələrin radioaktiv çevrilmə prosesini araşdırarkən müəyyən etdi ki: 
– radioaktiv maddələrin aktivliyi həmin maddənin kütləsi ilə mütənasibdir; 
– eyni radioaktiv maddə üçün müəyyən sabit zaman intervalı mövcuddur ki, bu 
intervalda onun aktivliyi orta hesabla 2 dəfə azalır. Belə azalma həmin maddənin 
halından (digər maddələrlə qarışığından, temperaturundan, təzyiqindən və s.) asılı 
deyildir; 
– müxtəlif maddələrin radioaktivliyinin azalma sürəti müxtəlifdir. 
Beləliklə,  radioaktivliyin  azalma  sürətini  xarakterizə  etmək  üçün  elmə  
yarımçevrilmə periodu anlayışı daxil edildi.  
 Yarımçevrilmə periodu – verilən radioaktiv nüvələrin sayının orta hesabla ya-
rısının çevrilməyə məruz qaldığı zaman intervalıdır.  
Məsələ 1. 
Arxeoloji tapıntının laboratoriyada analizindən məlum oldu ki, onun tərkibindəki 
radiokarbon 
?????? izotopunun faizlə miqdarı səkkiz dəfə azalmışdır. Radiokarbon 
?????? izotopunun yarımçevrilmə periodu 5700 ildirsə, tapıntının neçə yaşı var?
 
Nəticənin müzakirəsi. 
 Maddənin yarımçevrilmə periodu nə deməkdir? 
 Tapıntının yarımçevrilmə periodu ilə yanaşı, onun daha hansı parametri məlum olma-
lıdır ki, tapıntının yaşını təyin etmək mümkün olsun? 
ARAŞDIRMA 
 
1
 
Tapıntının neçə yaşı var?
 
• KEÇDİKLƏRİNİZİ XATIRLAYIN • 
Fizika – 9
  LAYİHƏ

---

179 
 
Hər bir maddə üçün radioaktiv çevrilmə periodunun sabit kəmiyyət olduğunu nə-
zərə alaraq radioaktiv nüvələrin çevrilmə (aktivliyinin azalma) qanununu asanlıqla 
müəyyənləşdirmək olar. Bunun üçün verilmiş ixtiyari  maddənin başlanğıc 
?????? = 0 
anında radioaktiv nüvələrinin sayını 
?????? -la işarə edək. Yarımçevrilmə perioduna bə-
rabər müddətdə (yəni: 
?????? = ?????? )radioaktiv nüvələrin sayı 2 dəfə azalır: 
?????? =
??????
2
. 
Bir o qədər zaman intervalından sonra (yəni: 
?????? = 2??????) radioaktiv nüvələrin sayı 
yenə 2 dəfə azalır: 
?????? =
??????
2
=
??????
2
. 
Bu qayda ilə radioaktiv nüvələrin sayının azalma qanunauyğunluğunu müəyyən-
ləşdirmək olar: 
?????? = ??????        →    ?????? =
??????
2
?????? = 2??????    →    ?????? =
??????
2
?????? = 3??????   →    ?????? =
??????
2 ⎭
⎪
⎬
⎪
⎫
   ?????? = ????????????    →   ?????? =
??????
2
.        (1) 
Radioaktiv nüvələrin ixtiyari 
?????? zaman anında sayı üçün aşağıdakı düsturu yazmaq olar: 
                                               
?????? = ?????? ∙ 2 .                                              (2) 
(2)-də 
?????? =   olduğu nəzərə alınarsa, radioaktiv çevrilmə qanununu ifadə edən 
düstur alınar: 
                                   ?????? = ?????? ∙ 2 .                                             (3) 
Burada  N  –  radioaktiv  çevrilmədən  sonra  çevril-
məmiş qalan nüvələrin sayıdır. Bu düstura uyğun olaraq 
ixtiyari  nümunədəki  radioaktiv  nüvələrin  sayının  za-
mandan asılı olaraq azalma qanununu qrafik təsvir edə 
bilərik 
(a)
. 
İxtiyari 
??????  zaman  intervalında  çevrilməyə  məruz 
qalan nüvələrin sayı belə müəyyən olunur: 
∆?????? = ?????? − ?????? = ??????

∙ 1 − 2
 
.                            (4) 
(4)  düsturundan  çevrilən  nüvələrin  radioaktiv  nüvələrin  hansı  hissəsini  təşkil 
etdiyi təyin olunur: 
∆??????
??????
= 1 −
??????
??????
= 1 − 2
 
.                                         (5) 
Radioaktiv nüvələr yarımçevrilmə periodundan başqa,  orta yaşama müddəti 
(
?????? − ??????????????????) ilə də xarakterizə olunur. Onun yarımçevrilmə periodu ilə əlaqəsi vardır: 
?????? = 1,44??????.                                                 (6) 
(a)
 
  LAYİHƏ

---