1. bo’lim. Qishloq xo’jalik ishlab chiqarishni tashkil etishninq ilmiy asoslari

1.BO’LIM. Qishloq xo’jalik ishlab chiqarishni tashkil etishninq ilmiy asoslari


1-bob. Fanning mazmuni, uslubi va vazifalari

1. 
   fanіning mazmuni
   

BOZOr iktisodiyoti sharoitida arpap sanoat majmuasining eng saloxiyatli tarmogi bulgan kishlok xujaligi korxonalarida bozor munosabatlarini joriy etish, uziga xoc xususiyatlarga ega va u iktisodiyotda aloxida urinni egallaydi.
Kishlok xun‹alik korxonalarida ep va boshka ishlab chikarish vositalari xamda dexkon mexnati bilan boglik bvlgan iktisodiy munosabatlar, arpap munosabatlarning asosi ni tashkil etadi va bu munosabatlar bozor tizimida yangicha ma’no-mazmunga ega. Arpap munosabatlarning markazida ki shlok xujalik korxonalari va ular— ning ichki birlamchi buginlari — oila (jamoa) pudrati shaklida ish yurituvchi mexnatkashlar guruxi faoliyat kursatadi.
Bozor tizimida, kishlok xujalik korxonalari eng asosiy xal kiluvchi faoliyat doirasi bulibgina kolmay, balki ep va boshka ish— lab chikarish vositalaridan samaralgі foydalanish vositasi xamdir. Kishlok xujaligida ishlab chikarishini tashkil etish uch omil- nlzng uzaro maksadga muvofik mujassamlashishini ular urtasida
iktisodiy munosabatlarni okilona uyushtirilishini takozo etadi.
Ular kuyidagilardan iborat:

• 
  mexnat - bu kishilarning kishlok xujalik maxsulotlari ish- lab chikarish ya‹arayonidagi maksadga muvofik faoliyati bulib, ular xap kanday korxona faoliyatining asosini tashkil etadi;
  
• 
  mex.nat ashyolari — tovar maxsuloti ishlab chikarish (xizmat kursatish) uchun inson faoliyati yunaltirilgan vositalar (obekt- lar) tushuniladi;
  
• 
  mexnat vositalari — mashinalar, maxsuldor mollar, uskuna va kurilmalar, ish kurollari va boshka texnologii ishlanma turlari, ish joyining tashkiliy taminoti va boshkalar.
  

Mexnat ashyolari va mexnat vositalari uzaro birgalikda ishlab chikarish vositalarini tashkil etadi, ular ishlab chikarishning moddiy — texnikaviy asosidir.
Ammo bu moddiy omillarga ish kuchi (odam mexnati) ta’sir et- mas ekan, ular «ya‹onsiz» narsalar bulib kolaveradi, ishlab
chik.arish sodir bulmaydi ya’ni moddiy ne’mat yaratilmaydi.
Ishlab chikarish vositalari va ish kuchi uzaro bogliklikda ishlab chikaruvchi kuchlarni tashkil etadi, ular xap kanday jamiyatda ta- rakkiyotning kuchli omili xisoblanadi. Ularni mak.sadga muvofik
›koylashtirish xamda ulardan unumli foydalana bilish bozor tizi— mida faoliyat kursatayotgan xap kanday korxonaning ravnaki va iktisodiy yuksalishi uchun asosiy shart—sharoitlardan biri bulib,
«tashkillashtirish» fanning moxiyatini - axamiyatini tashkil etadi. Keng ma’noda Qishloq xujalik ishlab chiqarishni tashkil etish deb, korxona
larni tuzish va samarali yuritish konuniyatlarini urganib, ularda ishlab chikarish kuchlarini rivojlaniiz darajasiga mos ravishda ishlab chikarish munosabatlarini urnatib, eng kup mi›;dorda arzon maxsulot yetishtirib bozorni tuldirish va maksimal foyda olishda korxonalar ichki imkoniyatlaridan unumli foydalanish tadbiriy ioralarini belgilovchi fanga aytiladi.
Kishlok xujaligida ep, ish kuchlari va ishlab chikarish vosita- larining birikishi, ular urtasidagi mutanosiblikning tugri bel— ggіlanishp xujaliklarda ishlab chikarishni tashkil etish shaklini belgilaydi.
Jamiyatda moddiy boylik yaratish xap bir korxonaning ishlab chikarish sharoiti va yunalishiga karab, tarkib topgan mexnat ashyo- lari, mexnat vositalari va ish kuchining maksadga muvofik ravishda mutanosiblik bilan olib borilishi natijasida amalga oshiriladi. Xap bir k.ishlok xujalik korxonasining tashkil topish sha- roiti, uning tuzilishi, xususiyati va ish jarayonlarining tashkil etilishi, uning ishlab chik.aruvchi kuchlari, ishlab chikarish munosa-
batlari xarakteri bilan aniklanadi va tarkib topadi.
K.ishlok xujaligi juda kup xil maxsulotlar — don, paxta, sht, sut, jun, teri, tuxum, zigir, lavlagi, asal, moy beruvchi dori— vor usimliklar va boshkalarni yetishtirib beradi, shuning uchun
uning uziga xoc xususiyatlarini bplish zarur.
Kishlok xujalik ishlab chikarishining uziga xoc xususiyatla— rini asosiy belgilari shundaki, mazkur jarayonda moddiy boylik yaratishning boshka tarmoklardan farkidadir. Bu yerda, kishi mexnati bilan tabiat kuchlari (iklim, tuprok va xokazo) va chorva mollari yordamida xamda ekinlarning xayotiy funksiyasi (usish energiyasi, rivojlanish va xokazo) orkali yukori darajada mul maxsulot yetishtirish mumkin buladi. Agarda sanoat ishlab chikarishining texnoloGIk jarayonlari va mexnat jarayonlarida me— xanik, ximik, termik va boshka yullar bilan ta’sir etish orkali
ish kurilsa, kishlok xujalik ishlab chgіkarishiga usimlik va chorva mollari xayotidagi biologik jarayonlarga ta’sir etilib, kishilar mexnati bpLPN kЈzlangan maksadga erishiladgІ.
Shuningdek, sanoat ishlab chikarishi va kishЈІOYE K jalik ishlab chikarlіshi uchun umustiy bulgan mashina, acbofi uskunalar, imoratlar kabi mexnat vositalar bilan bir katorda kishlok xujaligida ep — eng asosiy ishlafi chikarish vositasi xisoblanadi. Boshka ish.pab CHIkarish vositalari vakt utishi bilan ishlab chikarish jarayonida katnashishi natijasvіda eskirifi, uziNiNG kiymatini yЈkotadi va almashtirilishi mumkin, ep esa uzgarmas vosita bulib koladi, unga t gri ilmiy tarzda ishlov berish natijaslіda unumdorligi oshib, yana xam Yaxshilanishi mumkin.
Ana shunday farklovchi belgilardan yana 614 I YEISHLOK XЈJELI YE korxonalarida asosiy vosita sifatida tirik organizmlar (chorva mollari, usimliklar) dan foydalanishdir. Shuning uchun xam doi- miy amalga oshiriladigan takror ishlab chikarish jarayoni, dexkonchilik va chorvachilikda tabiiy ravishda kaytalanib turadi— gan, ishlab chikarish bilan chambarchas boglanib ketadigan usish va rivojlanishda namoyon buladi. Kishlok xujalik ishlab chikarishini tugri rivojlantirish uchun birgina texnika tarakkiyotining yaxshi bilish kifOya kilmaydI, balki ishlab chikarish texnologIYASINI, usimlik va chorva mollarining usishi va rivojlanishining biolo- gik konuniyatlarini, chorvachilik va dexkonchilik tizimlari xamda mexnatni tashkil etish, ishlab chikarishni bOShkarish kabi masala- larni xam tula bilish zarur.
K.ishlok xujalik ishlab chikarishining davomiyligi, ekinlar va chorva mollarining usishi va rivojlanishi asosan tabiiy sharo- itlarga boglikligi bilan belgilanishi ma’lum. Lekin kishilar ularga agrotexnik va zootexnik tadbirlar bilan ta’sir kursatadilar, ya’ni yukori maxsuldorlikka ega bulgan chorva molla- rini yetishtirishni, ekinlarni tanlash, seleksiya yuli bilan kupaytirish, ularga kulay sharoitlar yaratish vositasida ekinlar va
chorva mollarining tabiiy usish va rivojlanish konun-koidalariga ta’sir etadilar. Natijada kishlok kujalik ishlab chikarishning davomiylik jarayonini tezlashtirishga erishiladi.
Kishlok xujalik maxsulotlarini ishlab chikarish davri yoki vakti - bu boshlangich xom ashyoning pirovard maxsulotga agіlanishi— gacha ketgan muddatidir. Maxsulot ishlab chikarish davrining aso- siy kismi ish davri bulib, bu boshlangich xom-ashyoning mexnat ja- rayoni ta’sirida bulgan vaktidir. K.ishlok xujalik ishlab
chikarishida maxsulot yetishtirish uchun sarf kilingan ishlab chikarish davri, ish davridan anchagina fark kiladi. Bundan tashkari, kishlok xujalik maxsulotlarining barcha usish va rivoj- lanish davrining davom etishi turlicha ekanligi, psh jarayonlari- ning davom etishi bir-biriga tugri kelmasligi kishlok xujaligini tashkil etishda uziga xoslikni nazarda tutadi.
Y,ISHLOіv X jalik ishlab chikarishida maxsulot ishlab chikarish davri ish davriga tugri kelmasligi, ayniksa, dexkonchilikda va ay- rim xollarda chorvachilikda xam ish kuchidan, texnikadan, yerdan foydalanishda, oy va yilning ayrim davrlarida mavsumiylikni yuzaga chikaradi.
Demak, kishlok xЈ›kalik ishlab chikarishi kishilar xayotidagina emas, balki xalk xujaligining xozirgi rivojlanish xolatiga xam ta’sir etuvchi juda katta va kup kirrali sharoitlar xamda omil— larga ega bulgan murakkab tarmok xamdir.
іІ›anning urganish obekti kishlok xujaligi kooperativi (shirkat), fermer, dexkon, xujaliklari, xissadorlar jamiyatlari va ularning ichki bulinmalaridir.

2. 
   Fanning mavzusi - predmeti va boshk.a fanlar urtasidagi urni