1. “Fizika” faniga kirish. Fizika fanining prеdmеti va uslublari. Kinеmatika asoslari

aylanma harakat deyiladi.
1. Aylana bo‘ylab tekis harakatlanayotgan moddiy 
nuqtaning vaqt birligi ichida yoy bo‘ylab bosib o‘tgan
yo‘liga son jihatdan teng bo‘lgan kattalikka chiziqli tezlik 
deyiladi va quyidagicha ifodalanadi:

̆

2. Aylana bo‘ylab tekis harakatda aylana radiusi 

burilish burchagining shu
burilish uchun ketgan vaqtga nisbati burchak tezlik deyiladi:

Burchak tezlik o‘zgarishining shu o‘zgarish uchun ketgan vaqtga nisbati 

bilan o‘lchanadigan kattalikka burchak tezlanish deyiladi.

,

,

Burchak tezlanishining birligi: rad/s

2

Chiziqli tezlik bilan burchak tezlik orasidagi munosabat 
Tekis aylanma harakat qilayotgan jismning yo‘l formulasi:
̆
Chiziqli tezlik, burchar tezlik va aylana radiusi orasidagi bo’lanish:

̆

Aylanish davri, chastotasi, chiziqli tezlik va burchak tezlik orasidagi 

munosabatlar 

Jismning bir marta aylanishiga ketgan vaqt aylanish davri deb ataladi. 
Aylanish davri T bilan belgilanadi. Uning asosiy birligi – sekund (s). Agar jism Δt 
vaqt ichida n marta aylangan bo‘lsa, u holda aylanish davri T quyidagicha
aniqlanadi:

Jismning vaqt birligidagi aylanishlar soni aylanish chastotasi deb 

ataladi. Aylanish chastotasi v (nyu) bilan belgilanadi. Uning asosiy birligi – 1/s.

---

9
Agar jism Δt vaqtda n marta aylangan bo‘lsa, u holda aylanish chastotasi v 

quyidagicha aniqlanadi:

Aylanish davri T bilan aylanish chastotasi v orasidagi munosabat:

;

Aylanish davri T bilan chiziqli tezlik υ orasidagi munosabat:

;
Aylanish davri T bilan burchak tezlik ω orasidagi munosabat:

;
Aylanish chastotasi v va chiziqli tezlik υ orasidagi munosabat:

;
Aylanish chastotasi v va burchak tezlik ω orasidagi munosabat:

;

Aylanma harakatda moddiy nuqtaning chiziqli tezligining son qiymati 

o‘zgaradigan hollar ham uchraydi. Bunday paytda moddiy nuqtaning chiziqli

tezligi o‘zgarishi bilan bog‘liq tezlanish vujudga keladi. Bu tezlanish tezlikning 
son qiymati o‘zgarishi tufayli hosil bo‘lganligidan, uning yo‘nalishi tezlik
yo‘nalishi bilan mos tushadi. Shunga ko‘ra uni urinma, ya’ni tangensial tezlanish 
deb ataymiz va uning ifodasi quyidagicha bo‘ladi:
⃗

⃗⃗⃗

Aylanma harakatlanayotgan moddiy nuqtaning chiziqli tezligi ham o‘zgarsa, uning 

umumiy tezlanishi

⃗ ⃗

⃗

yoki
√
ifoda orqali aniqlanadi.
Bu yerda: a


τ
= εR ga teng - tangensial tezlanish.
Normal tashkil etuvchish:
- normal tezlanish.

---

10

http://fayllar.org