1-Labratoriya ishi iyod krivoship-shatun mexanizmi tuzilishi va iyod parametrlarini hamda siqish darajasini aniqlash Ishdan maksad

1.7-rasm. Tirsakli val va maxovik:
1 — oldingi uchi; 2 — o ‘zak bo‘yni; 3 — tiqin; 4 — shplint; 5 — shatun bo'yni; 6— moy tozalovchi bo'shliq; 7 — jag'i; 8— moy kanallari; 9 — quyruq; 10 — maxovik; 11 —bolt; 12 — o'matish shtifti; 13 — tishli gardish; 14 — moy qaytaruvchi rezba; 15 — flanes


Tirsakli val (1.7-rasm) porshenlardan shatunlar orqali olgan to‘g‘ri chiziqli harakatni aylanma harakatga, bosim kuchini esa burovchi momentga aylantiradi va uni maxovik orqali kuch uzatish qismlariga uzatadi. Shuningdek, gaz taqsimlash mexanizmi, suv, moy va yonilg'i nasoslari, ventilator, generator va boshqalar tirsakli valdan harakatga keltiriladi. Tirsakli valning o ‘zak yoki tayanch bo‘yinlari (2), shatun yoki krivoship bo‘yinlari (5), jag’lari (7), maxovik mahkamlanadigan flanesi (15) yoki quyrug'i (9) va ba’zan posangilari bo'ladi. Tirsakli val motorning zo'riqib ishlaydigan muhim qismi bo'lib, po'latdan shtampovka qilib yoki maxsus cho'yandan quyib yasaladi. Valning bo'yinlari yuqori chastotali tok bilan toblanadi, jilvirlanadi, zarur olchamga yetkazib pardozlanadi. Silindri bir qator joylashtirilgan motorlarda silindrlaming soni qancha bo'lsa, tirsakli valning shuncha shatun bo‘yinlari bo'ladi. Ikki va to'rt silindrli motorlarda valning shatun bo‘yinlari bir-biriga nisbatan 180°, olti silindrlilarda esa 120° burchak bilan joylashtiriladi. Bir va ikki silindrli motorlar tirsakli valining faqat ikki uchida o‘zak bo‘yinlari bo'ladi. To'rt silindrli motorlar valining ko'pincha beshta, ba’zan esa ikkita, uchta yoki to'rtta o'zak bo'yini bo'ladi. Olti silindrli motorlar valning to'rtta yoki yettita o'zak bo'yini bo'ladi. Tirsakli valning posangilari o'zak podshipniklarga tushadigan markazdan qochirma kuchlarni muvozanatlaydi. Posangilar val bilan birga yaxlit yoki alohida yasalib, val jag'iga boltlar bilan mahkamlanadi. Tirsakli valning oldingi uchi (1) ga taqsimlagich mexanizmning harakatlantirish shesternasi o'rnatilib (3.1-rasm,6), undan yonilg'i nasosi, moy nasosi va boshqalar harakatga keltiriladi. Ko'pincha valning uchiga ventilator va generatomi harakatga keltiradigan shkiv hamda valni qo'l bilan aylantirishda dastaning uchi kirgiziladigan xrapovik o'rnatiladi. Motor ishlagan vaqtda tirsakli val qizib uzayib, o'z o'qi bo'yicha siljishi mumkin. Valning o'q yo'nalishida siljishini cheklash uchun biror o'zak podshipnigi tiraladigan qilinadi. Masalan, beshinchi o'zak podshipnik vkladishlari bo'rtiqli qilinadi, u val jag'ining tirak sirtiga va moy qaytaruvchi rezba ( 14) bo'rtig'iga tiraladi; oldingi o'zak podshipnikning ikkala tomonida valga o'q bo'ylab ta’sir etuvchi kuchlarga bardosh beradigan babbitli po'lat tirak shaybalar qo'yiladi. Tirsakli valning o'zak podshipniklari ham ko'pincha shatun podshipniklari singari tuzilib, ularning yupqa devorli vkladishlari kattaroq qilinadi, yuqorigi vkladishlar blokdagi uyaga, pastkisi esa, qopqoqqa o 'rn atilad i. Qopqoq blokka b oltlar bilan mahkamlanadi. O'zak podshipniklardan shatun podshipniklarga moy o'tkazish uchun valning tanasida parmalangan kanallari ( 8)bo'ladi. Bundan tashqari, ko'pchilik vallaming shatun bo'ynida parmalangan bo'shliq (6) bo'lib, tiqin (7) bilan berkitiladi. Tiqin o'zicha buralib ketmasligi uchun unga shplint (4) kirgizib qo'yiladi. Val tez aylanganda markazdan qochirma kuch tufayli moydagi metall qirindilar va og'ir zarrachalar bo'shliq devoriga o'tirib qoladi. Toza moy trubka orqali chiqib podshipnikni moylaydi. Ta’mirlash vaqtida tiqin burab chiqarilib, bo'shliq tozalanadi. Ikkita o'zak bo‘yinli tirsakli vallaming o‘zak podshipniklari ko‘pincha sharikli, goho rolikli qilinadi. Bunday podshipniklar chidamli va ularning ishqalanish kuchi ancha kam boiadi. Bu podshipniklarning ichki halqasi val bo'yniga, sirtki halqasi esa karter devoridagi uyaga o'rnatiladi. Maxovik (1.7-rasm, 10) cho'yandan quyilgan og'ir disk bo'lib, motoming ravon ishlashini ta’minlaydi, krivoship-shatun mexanizmini qo'zg'almas (chekka) nuqtalardan siljitadi, traktor va avtomobilning o'midan qo‘zg‘alishini osonlashtiradi. Motomi o't oldirishda startyor yoki yurgizib yuborish motori yuritmasining shesternasi maxovikning tishli toji ( 13) bilan tishlashib tirsakli valni aylantiradi. O'zak bo'yinlar sharikli podshipnikda aylanadigan bo'lsa, maxovik tirsakli valning quyrug'iga shponka va gayka bilan mahkamlanadi. Ko'pchilik motorlarda maxovik tirsakli valning quyrug'iga yoki uning flanesiga, nosimmetrik joylashgan teshiklariga kirgiziladigan bolt (II) lar va o'matish shtifti (12) bilan mahkamlanadi. Maxovikning to'g'iniga birinchi silindr porshenini YCHN ga keltirish, gaz taqsimlash mexanizmini rostiash, yondirish va yonilg'i berish paytini o'matish uchun turli belgilar qilingan. Motor karteri va sapuni motorning bloki bilan birga quyilgan pastki qismi karter deyilib, uning ichiga tirsakli val va boshqa detallar joylashtiriladi. Karter ifloslanmasligi uchun past tomoni tub bilan berkitiladi. Unga moy quyiladi, tub cho'yan yoki alumiriiydan quyib tayyorlanadi yoki po'latdan shtampovka qilib yasaladi, karter bilan tub orasiga qistirma qo'yiladi. Tirsakli val va taqsimlash vali podshipniklarining uyalarini joylashtirish uchun karterga qovurg'ali to'siqlar qilinadi. Motor ishlaganda siqish va ish yo'li taktlarida porshen bilan silindr orasidan karterga oz bo'lsa ham gaz o'tadi. Silindrlar va halqalar yeyilgan sari gazlarning o'tishi ortadi. Karter ichidagi bosimning oshmasligi uchun motorga sapun o'rnatiladi. Sapun ortiqcha gazlarni chiqarib moyni tutib qoladi, motor soviganda karterga tashqaridan havo kirgizib chang o'tishiga yo'l qo'ymaydi, ya’ni karterni shamollatib turadi. Sapun korpus (1) va uning ichiga joylashtirilgan sim to'r (2) yoki tiqindan iborat. Sapun karterga yoki silindrlar kallagiga o'rnatiladi. Sapun to'g'ri ishlashi uchun texnik xizmat ko'rsatishlarda tiqinni chiqarib olib, kerosinda yuvish va moy bilan namlab joyiga qo'yish zarur. Avtomobil motorlarida sapun ko'pincha karteming ventilatsiya tizimi bilan birga yasalgan bo'ladi.