1-Ma’ruza. Fitopreparatlar texnologiyasi fani, O’rganish ob’ekti va usullari. Fitopreparatlar tasnifi va ularning tavsifi
Yüklə 274,97 Kb. Pdf görüntüsü
|
| 1-Ma’ruza. FITOPREPARATLAR TEXNOLOGIYASI FANI, O’RGANISH OB’EKTI VA USULLARI. FITOPREPARATLAR TASNIFI VA ULARNING TAVSIFI . Reja: 1. Dorivor o’simliklarni yetishtirish, saqlash, birlamchi yoki chuqur qayta ishlash uchun mavjud me’yoriy xujjatlar. 2. Fitopreparatlar texnologiyasi fani, maqsadi va vazifalari 3. Fanni rivojlanishtirish istiqbollari boshqa fanlar bilan bog’likligi 4.Dorivor o’simliklar asosida olinadigan dori vositalari-fitopreparatlar ta’rifi, tavsifi, nomenklaturasi. 5.Fitopreparatlarni ishlab chiqish texnologiyasining o’ziga xos tomonlari. 6. Fitopreparatlar ishlab chiqarishning tarixi 7. Fitopreparatlar ishlab chiqarishning asosiy bosqichlari 8. Fitopreparatlarni zamonaviy tibbiyot amaliyotida qo’llanilish Mahalliy floraga mansub 4300dan ortiq o’simliklarning 750 turi dorivor hisoblanib, ulardan 112 turi ilmiy tibbiyotda foydalanish uchun ro’yxatga olingan, Shundan 70 turi farmatsevtika sanoatida faol qo’llanib kelinmoqda. 2019 yilda 48 mln AQSH dollari qiymatidagi qayta ishlangan dorivor o’simliklardan olingan mahsulotlar eksport qilingan. Jahon sog’liqni saqlash tashkiloti an’anaviy tibbiyotning asosiy tarkibiy qismlarini quyidagicha aniqlaydi: o’simlik dori darmonlari va boshqa tabiiy vositalar bilan davolash; akupunktur va manual terapiya. Sog’liqni saqlash tizimidagi an’anaviy tibbiyot allaqachon dunyoning bir qator mamlakatlarida, ayniqsa Osiyo mamlakatlarida muhim rol o’ynaydi. Fitopreparatlar texnologiyasi fanining o’z oldiga qo’ygan asosiy maqsadi quyidagilardan iborat: 1. Fitopreparatlar yaratish uchun zarur bo’lgan biologik faol moddalar xamda dori turlari tayyorlashmanbai sifatida dorivor o’simliklarni o’rganish. Shu maqsadda ularning kimyoviy tarkibi tekshiriladi, xamda asosiy ta’sir etuvchi biologik faol moddalarning yig’iladigan organlari va vaqti aniqlanadi. 2. O’simlik xom ashyolaridan biolgik faol moddalarni ajratib olish va tozalash usullarini ishlab chiqarishxamda ularning texnologiyalarini yaratish. 3. Dorivor maxsulotlarga normativ-texnik xujjatlarni (NTX) tuzish. Buning uchun dorivor maxsulotlarning chinligini, sifatli xamda biolgik faol moddalarini aniqlash usullarini mukammallashtirish, qayta ko’rib chiqish yoki yangi usullar yaratish. 4. Fitopreparatlar va dorivor o’simliklar xazinasini boyitish maqsadida yangi dorivor o’simliklar izlab topish va yangi, samarali fitopreparatlar yaratish. Shu maqsadda xalq orasida va an’anaviy tibbiyotda ishlatiladigan dorivor o’simliklarni xamda tibbiyotda ishlatiladigan dorivor o’simliklarning boshqa turlarini o’rganishni tashkil qilish. Xalq tabobatimizda Abu Ali ibn Sino davriga borib taqaladigan chuqur dunyoviy ildizlar mavjud. Bugungi kunda Respublikamizda xalq tabobati tizimi qonuniylashtirilgan.Shu munosabat bilan O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2020 yil 10 aprelda qabul qilingan “Yovvoyi holda o’suvchi dorivor o’simliklarni muhofaza qilish, madaniy holda yetishtirish, qayta ishlash va mavjud resurslardan oqilona foydalanish chora tadbirlari to’g’risida”gi qarori juda dolzarbdir. Ushbu Qarorda dorivor o’simliklarni yetishtirish va qayta ishlashni yanada rivojlantirish, sohaning eksport salohiyatini oShirish, Shuningdek, Ushbu sohada ta’lim, fan va ishlab chiqarishjarayonlarini birlashtirish zarurati belgilab qo’yilgan. 2020 yil 1 maydan boShlab dorivor o’simliklarni yetishtirish, saqlash, birlamchi yoki chuqur qayta ishlash uchun klasterlar yaratish, Shuningdek, dorivor o’simliklarni yetishtirish bo’yicha hududlarni ixtisoslashtirish ishlari belgilab berilgan. Davlatimiz rahbari SH.M.Mirziyoev tomonidan taklif etilgan klaster tizimi o’zining hozirgi globallashuv davrida va bozor iqtisodiyoti talablari asosida, har bir imkoniyatdan to’liq va samarali foydalanib jahon bozoriga raqobatbardoSh mahsulotlarni yetkazib berish agrar sektorda, jumladan paxtani yetishtirishdan to uni kompleks qayta ishlab, tayyor mahsulot sifatida yengil sanoat mahsulotlari, oziq ovqat sanoati mahsulotlari (paxta yog’i va undan tayyorlanadigan mahsulotlar) hamda chorvachilik uchun ozuqa (har xil yemlar, premikslar) ishlab chiqarishimkoniyatlarini keskin oShirib, agrar sohada yangi tizim klaster tizimi yaratilganini e’tirof etish kerak. Qarorda qo’yilgan vazifalar tashkil etilayotgan klasterlar oldiga dorivor o’simliklarni yetishtirish, saqlash, dastlabki va chuqur qayta ishlash hisobiga turli xil xalq tabobatida, sog’liqni saqlash tizimida ishlatiladigan dori preparatlarini yaratish, ishlab chiqarishva importdan kirib kelayotgan Shu yo’nalishdagi preparatlarni o’rnini ma’lum hajmda egallash va eksport qilishimkoniyatini yaratadi. Qarorda Shu yilning 1 iyunidan tayyor mahsulotni sotish bo’yicha klasterlar oldiga qo’yilgan vazifalar “Dorivor o’simliklar” deb nomlangan yangi sanoat yo’nalishini yaratadi. 2020 yil 1 iyundan boShlab tibbiy muassasalarda, jumladan, oilaviy poliklinikalar va qishloqlar (ovullar) tibbiy markazlarida fito-barlar, barcha vazirlik va idoralarda, “Islom Karimov” nomidagi xalqaro va mahalliy aeroportlarda, barcha turdagi avtovokzallarda, temir yo’l stantsiyalarida, bozorlarda, sanatoriya muassasalari va barcha gavjum joylarda fitobarlar yaratiladi. Bugungi kunda fitobarlarni yaratish foydali innovatsion g’oyaga aylanib, aholining barcha qatlamlariga xalq tabobatining an’anaviy mahsulotlaridan samarali foydalanish imkonini beradi (choy, kokteyl, damlama va boShqalar), Shuningdek boShlang’ich kapitalning nisbatan kam sarmoyasi bilan yaxShi biznes manbai bo’lib xizmat qiladi. Hozirgi davrda dorivor o’simliklarni yetishtirishdan to undan olingan mahsulotlarni bozorga yetkazib berish va ulardan xalqimiz salomatligini saqlashda xalq tabobati mahsulotlari hamda tabiiy dorivor preparatlardan foydalanish imkoniyatlarini kengaytiradi. Farmonda Fanlar Akademiyasining institutlariga dorivor o’simliklarni yetishtirishning ilmiy asoslarini, o’simlik materiallarini chuqur qayta ishlash texnologiyalarini ishlab chiqish, Shuningdek tabiatni muhofaza qilishqo’mitasi bilan birgalikda bioxilmaxillikni o’rganish va yo’qolib borayotgan yovvoyi dorivor o’simliklarni himoya qilishni kuchaytirish, Shuningdek tabiiy plantatsiyalarni qurish orqali ularni tiklash bo’yicha vazifalar yuklatilgan. O’simlikShunoslik ilmiy-tadqiqot institutiga dorivor o’simliklarni yetishtirish, selektsiya va urug’chilik sohasida tadqiqotlar o’tkazish va agrokimyoviy kartogrammalarni ishlab chiqish vazifasi yuklatilgan. Dorivor o’simliklarni yetishtirish, himoya qilishva ulardan oqilona foydalanish ko’p mutaxassislarni, jumladan botaniklar, farmakologlar, kimyogarlar, biokimyogarlar, texnologlar, manbashunoslar va boshqa mutaxassislarni hamkorlikda ishlashni talab qiladi. Mutaxassislarni so’zlariga ko’ra, o’simlik dunyosini himoya qilishuchun uni har tomonlama – strukturaviy, funktsional, taksonomik va evolyutsion bilish kerak. Dorivor o’simliklarning genofondini saqlab qolish va ko’paytirish usullaridan biri bu ularni madaniylashtirishdir. Introduktsiya jarayoni (madaniylashtirish) juda murakkab, uzoq va ko’plab omillarga bog’liq, ya’ni: o’simliklarning kelib chiqishi, ularning ekologik tabiati, tabiiy o’sish joylarining iqlim va jug’rofiy Sharoiti va kirib borish maydoni va boShqalar. Tabiatda yovvoyi holda o’sadigan Shifobaxsh o’simliklarni madaniylashtirish qimmatbaho yuqori mahsuldor turlari va navlarini olish maqsadida ko’paytirishning keng qamrovini o’z ichiga oladi. O’simliklarning tabiiy genofondini saqlab qolishning dolzarb vazifasi – bu ma’lum bir turning qaytarib bo’lmaydigan darajada yo’qolib ketishining oldini olish uchun gen banklarini yaratish, ya’ni ma’lum Sharoitlarda yovvoyi o’simliklarning urug’lik zaxiralarini saqlashdan iboratdir. Bu ham qarorda ko’rsatib o’tilgan. Gen banklarini yaratish urug’larni saqlashning barcha masalalarini puxta o’rganishni nazarda tutadi. Shifobaxsh o’simliklarning tabiiy zaxiralarini himoya qilishva ulardan oqilona foydalanishning o’simliklarni tabiiy o’sish joyidan qayta ishlash joyiga, ya’ni fitopreparatlarni tayerlash joyiga o’tkazish bosqichidir. Avvalo, o’simliklarni to’g’ri yig’ish va quritishga taaluqlidir. Xom–ashyoni yig’ishda nafaqat turlarning tarqalishi, zaxiralari va mahsuldorligi, balki o’rim-yig’imdan keyin o’simliklarning tabiiy holatini tiklash qobiliyatini ham bilish kerak. Ushbu xususiyatlar to’g’risida ma’lumotlarning yetishmasligi va eng muhimi, yig’im-terim ishlarining yomon tashkil etilishi, ko’pincha bir necha yillik ishdan so’ng, avvalgi dorivor o’simliklar o’sadigan xududlar sezilarli yoki to’liq qurib ketishiga olib keladi. Bu muammolarni tizimli hal qilishqarorda o’z aksini topgan. Dorivor o’simliklar asosida olinadigan fitopreparatlarning tarkibini tanlash asoslari, tayyorlashdagi o’ziga xom omillarni hisobga olishni o’rgatish muhim masaladir. Ular sifatini jahon talablariga mos ekanligini asoslashda talabalarni olgan bilimlari Shubhasiz ko’mak beradi va zamonaviy tibbiyotda samarali qo’llanilib kelayotgan fitopreparatlar tarkibi va tayyorlanish usullarini mukammal egallashga asos bo’lib xizmat qiladi. Mazkur fan dorivor o’simliklardan olinadigan suvli, spirtli ajratmalar, galen va novogalen preparatlari, biologik faol qo’Shimchalar, gomeopatik va aromaterapiya vositalarini tayyorlashusullarini o’rgatishni o’z ichiga oladi. Yüklə 274,97 Kb. Dostları ilə paylaş:
|