1-маърўза: Кириш

2.2. O‟lchash hatoliklari va ularni baholash
. 
Texnik o‟lchashlarda, odatda, bir necha o‟lchov vositalardan tuzilgan o‟lchash 
zanjirlari yoki sistemalaridan foydalaniladi. Shuning uchun o‟lchash hatoligini 
baholashda o‟lchash sistemasi hatoligini baholash zarur. 
O‟lchash sistemasi hatoliklarini baholashning ikki usuli mavjud. Birinchi usulda 
o‟lchash sxemasi hatoliklari chegaralari sistemaga kiruvchi o‟lchov vositalarining 
yo‟l quyiladigan asosiy va qo‟shimcha hatoliklari chegaralari bo‟yicha baholanadi, 
ya„ni aslida hatolik yuqoridan baholanadi, sistema hatoligining maksimal qiymati 
aniqlanadi. O‟lchash sistemasining bu yo‟l quyiladigan qiymatlari chegaralarining 
kvadratlari yig‟indisidan olingan kvadrat ildiz sifatida baholanadi: 
2
2
2
2
1
.
......
n
с
у
f
f
f
f




(2.13) 
с
у
f
.
-o‟lchash sistemasi 
Hatoliklarni baholashning ikkinchi ehtimolli-statistik usuli ancha murakkab, 
ammo u jiddiyroq va to‟g‟riroqdir. Normal sharoitda o‟lchov vositalari turi uchun 
hatolikning matematik kutilmasi hatolikning muntazam tashkil etuvchisining 
matematik kutilmasi sifatida aniqlash mumkin: 
 
 
M
M
M



(2.14) 

---

15 
Agar o‟lchov vositalaridan foydalanish sharoitlari normal sharoitlardan farq 
qilsa, u holda 
 
 
),
(


M
M
M
M




(2.15) 
bunda 
)
(


M
ayni o‟lchov vositasi bilan o‟lchanadigan fizik kattalik 
)
(

ning o‟lchash 
natijasiga ta„sir funksiyasi. 
Hatoliklar yig‟indisining o‟rta kvadratik chetga chiqishi, ta„sir funksiyasini 
e„tiborga olgan holda, tasodifiy hatolikning o‟rta kvadratik chetga chiqishi bo‟yicha 
aniqlanadi: 
)
(
)
(
)
(









Т
(2.16) 
O‟lchash sistemalarining hatoliklarini hisoblashda, odatda, shu sistemaga 
kiradigan o‟lchov vositalari hatoliklarining tasodifiy va muntazam tashkil etuvchilar 
ta„sirini e„tiborga olish lozim. Agar tasodifiy tashkil etuvchilarning matematik 
kutilmasi yo nolga teng bo‟lsa, yoki sistemaning muntazam tashkil etuvchisi sifatida 
sistemaning matematik kutilmasiga kirsa va agar o‟lchov vositalarining o‟zgartish 
koeffitsenti 1 ga teng bo‟lsa, u holda bir necha ketma-ket ulangan o‟lchov 
vositalaridan tuzilgan sistema hatoligining matematik kutilmasi aloxida olingan 
o‟lchov vositalari hatoligining muntazam tashkil etuvchilari yig‟indisiga teng: 
 
nc
c
c
uc
M








.......
2
1
(2.17) 
Agar tasodifiy hatoliklar statistik mustaqil bo‟lsa, unda ularning o‟lchash 
sistemasi uchun dispersiyasi o‟lchov vositalari tasodifiy tashkil etuvchilarining 
dispersiyalari yig‟indisi kabi aniqlanadi: 




   
 
.
......
.......
........
2
1
2
1
2
1
.
Tn
T
T
Tn
T
T
nc
c
c
uc
T
D
D
D
D
D






















(2.18) 
O‟lchash sistemasining o‟rta kvadratik chetga chiqishi quyidagi formula bilan 
topiladi: 


 
.
)
(
1
.
.







n
i
Ti
uc
T
uc
T
D
D

(2.19)