1-Mavzu : Kon ishlarining mohiyati, asosiy tushunchalar va atamalar. Reja

Nazorat uchun savollar

1. 
   Skvajina diametri uzunligi va perebur atamasini ta’riflab bering.
   
2. 
   Portlovchi jinslaniing iizik-mexanik xossalari nima uchun aniqanadi?
   
3. 
   Skvajina chuqurligi pog‘ona balandligi va uning qiyalik burchagiga bogliq bo‘lgan formula qanday aniqbnadi?
   
4. 
   Kon jinsini burg‘ilanuvchanligi haqida nimalar bilasiz, ta ’rifini keltiring?
   
5. 
   Sharoshkali stanoklarni burg‘ilash texnologiyasini tushuntiring.
   

26 Mavzu : Kon jinslarining burg`ilanuvchanligi va portlatiladigan skvajinalarni burg`ilash usullari
Tog’ jinslarining unumli maydalanishi birinchi o’rinda to’g’ri o’matilgan
PM sarfi bilan amalga oshadi, ya’ni berilgan PM massasi belgilangan tog’ jinsi hajmini maydalashga yetadigan ko’rinishda bo’lishi kerak. Bu kattalik tog’ jinslarining portlanuvchanligiga bog’liq. Belgilangan etalon portlatish natijalari bilan taqqoslash uchun 1 м3 monolit tog’ jinsida oltita ochiq bo’shliqqa ega (erkin osilgan kub) va kub markazida etalon PM joylashtirilganiga ko’ra (ammonit N 6JV) va tog’ jinsining maydalanish darajasi n=2 bo’lganda amalga oshiriladi.
Tog’ jinsining maydalanish darajasin o’rtacha o’lcham massivdan ajralganligini portaltilgan tog’ jinsining o’rtacha bo’lak o’lchamiga dcpga mos keladi.
formulasi bilan hisoblangan ko’plab tog’ jinslari uchun PM sarfi 5dan 50 г /jw3 gacha o’zgaradi (kategoriyadan tashqari tog’ jinslari uchun 70-100 ,г / м 3 ni tashkil qiladi).
Etalon PM sarfi bo’yicha tog' jinslari beshta sinfga bo’linadi. Har bir sinf beshta kategoriyani o ’z ichiga oladi.
I sinf - 1-dan 5-kategoriyagacha bo’lgan oson portlatiladigan tog’ jinslari (qy£ 10г / м 3).
II sinf - 6-dan
10-kategoriyagacha bo’lgan o ’rtacha qiyinlikdagi portlatiladigan tog’ jinslari ( 9, £ 10. 1+ 20г / м 3).

2. 
   sinf - 11-dan 16-kategoriyagacha bo’lgan qiyin portlatiladigan tog’ jinslari
   

(q,<,20.\+ite/M3).

2. 
   sinf - 16-dan 20-kategoriyagacha bo’lgan juda qiyin portlatiladigan tog’ jinslari
   

(q, :£30.1+402/*’).

2. 
   sinf - 21-dan 25-kategoriyagacha bo’lgan o’ta qiyin portlatiladigan tog’ jinslari
   

(? 3£40.1+502/jw’).
Aniq holatlar uchun PM ning solishtirma sarfi ( г / м 3) quyidagi formula bo’yicha aniqlanadi:
(2,15)
Bunda: кntp- ammonit N 6JB dan foydalaniladigan aniq PM ga o ’tish koeffitsiyenti (alyumotol, akvatol 35/65, granulotol, granulit, grammonit, igdanit, ifzanit) tog’ jinsining kerakli maydalanish darajasini aniqlash koeffitsiyenti (= 0 ,5 / d cp);

km- tog’ jinsining yoriqliligining ta’sirini aniqlash koeffitsiyenti ( 1.21 + 0.2 );

PM zaryadlarining markazlashganligini hisobga olish koeffitsiyenti (oson, o ’rtacha va qiyin maydalanadigan tog’ jinslarida dc=100mm bo’lganda bu ko’rsatkich mos ravishda 0.95-1; 0.8-0.9; 0.7-0.8ga teng, dc =300мм bo’lganda

*«5 * tog ’ jinslarining portaltilishini inobatga oluvchi to’g’rilash koeffitsiyenti {k^ =ij\51hy • 15-18m balandlikka ega pog’onalar uchun; k„ ~ljhyl 15 - 18m dan yuqori bo’lgan pog’onalar uchun);
kCH- zaryadlar joylashgan joyi va ochiq maydonlar sonini hisobga olish koeffitsiyenti (bir, ikki, uch, to’rt, besh va olti ochiq maydonlarda mos ravishda 10, 8, 6 , 4, 2, 1 gateng).
PM ning hisoblangan solishtirma sarfi oldingi portlashlardagi aniq solishtirma PM sarfi bilan to’g’rilanadi (ishlatilgan PM ning portlatilgan tog’ jinsi hajmiga bo’lgan muayyan bosimi bilan aniqlanadigan).
.Skvajinalaming pog’onadagi joylashuvi bir qatorli yoki ko’p qatorli bo’lishi mumkin. Skvajinalar joylashuvining asosiy ko’rsatkichlari bu ular orasidagi qatordagi joylashish masofasi a, qatorlar orasidagi masofa b va pog’ona osti bo’yicha qarshilik masofasi W (2.6.-rasm.). Portlatishlaming natijasiga katta ta’sir W kattaligi bo’yicha bo’ladi, bu ko’rsatkich skvajina diametri, pog’ona balandligi va qiyalik burchagi, PM kuchi, zaryadlash zichliga bog’liq. W kattaligini oshirishda pog’onaning osti yomon ishlab olinadi, uni pasaytirishda esa portlash energiyasi ko’p holda maydalashga emas otilishga sarflanadi.
Tajribada W = (0.6 + 1)Луbo ’ladi. Xavfsiz burg’ulash talabiga ko’ra pog’ona osti bo’yicha qarshilik minimal ko’rsatkichi quyidagi formula bo’yicha aniqlanadi:
И'пш, * hyc,ga+li (2.16)
Bunda, lt=3 - skvajina o’qidan pog’ona yuqori maydonchasigacha bo’lgan minimal masofa, m.
Amaliyot ko’rsatadiki, oson portlatiladigan tog’ jinslari uchun
W = (40+45)d.
, o’rtacha darajadagi portlatiladigan tog’ jinslari uchun
W = (35+40)^, qiyin portlatiladigan tog’ jinslari uchun W =(25+35)dc.
a va b kattaliklarini PM ni massivda iloji boricha bir xilda joylashtirishga ko’ra tanlanadi. Ular tog’ jinslarining portlatilishi, skvajina diametri, kerakli bo’laklilik, pog’ona balandligi, portlatish sxemasiga bog’liq. Ulami tanlash skvajinalaming yaqinlashish koeffitsiyenti deb ataladigan - m=a:w kattaligini inobatga olgan holda amalga oshiriladi, va bu kattalik karyerlarda 0.75-1.4 oralig’ida bo’ladi. Oson portlatiladigan tog’ jinslari uchun maydalanish holati bo’yicha m =1.1+ 1.4, o ’rtacha portlatiladigan tog’ jinslari uchun m = l . 0 + l . l ; qiyin portlatiladigan tog’ jinslari uchun m =0.75 + 1 . Skvajinalaming shaxmatsimon joylashuvida Ь= 0.85a (kvadratsimon joylashuvda esab=a).
Skvajina zaryadlarining portaltilishi bir vaqtda yoki kalta sekinlashtirilgan bo’lishi mumkin. Kalta sekinlashtirilgan portlatish skvajinalar orasidagi masofani oshirishga (tog’ jinsining massivdan uzulish yo’nalishini o’zgartirish va portlatish energiyasining to’la foydalanilishi hisobiga) va portlatishning seysmik ta’sirini kamaytirishga yordam beradi.
Bir qatorda joylashgan skvajinalami kalta sekinlashtirilgan portlatishda, zaryadlami harakatga keltirishning uchta sxemasi qo’llaniladi: ketma-ket, skvajina orqali portlatish sxemasi va to’lqinsimon Bir vaqtda portlatishdan ko’ra kalta sekinlashtirilgan portlatish maydalanishning bir maromdaligini ta’minlaydi, gabaritmaslaming chiqishini kamaytiradi, PM sarfini 10-15% ga kamaytiradi, tog’ jinsi yig’imini 1.2-1.3 martaga qisqartiradi. Kalta sekinlashtirilgan portlatishda ko’p qatorli skvajinalar joylashuvida
unumdorlik oshadi. Bir vaqtda portlatishda birinchi qator zaryadlarining asosiy ta’sir kuchi pog’ona qiyaligi tomonga qaratiladi, keyingi qatorlar portlatish ta’siri esa yuqoriga qaratiladi shu sababli pog’ona osti yaxshi ishlanmaydi. Kalta sekinlashtirilgan portlatishda portlatishning ta’siri oshadi va skvajina zaryadlarining ketma-ket portlashi oqibatida pog’ona osti yaxshi ishlanadi, shu sababli keyingi qatorlar ta’siri yaxshilanadi va portlash ta’sirini oshirishga yordam beradi. Bunday holatda zaryadlami harakatga keltirish quyidagi sxemalar bo’yicha amalga oshiriladi: tartibli, vrubli uchli vrubli va diagonal. Tartibli sxema nisbatan oddiy. Vrubli sxema nisbatan mukammal. Vrubli sxema qo’shimcha bo’sh maydonlar hosil qilishga va tog’ jinsining yaxshi maydalanishiga yordam beradigan tog’ jinsi bo’laklarini bir- biriga urilishini ta’minlaydi.
Skvajinalarning bir qatorli joylashuvida r sekinlashish oralig’i quyidagi formula bo’yicha aniqlanadi:
r =kJV (2.17)
Bunda, k„ - tog’ jinsining portlatilishiga bog’liq koeffitsiyent (qiyin portlatiladigan tog’ jinslari uchun k,, =1,5+2,5, o’rtacha portlatiladigan kt , = 3 + 4 , oson portlatiladigan uchun ktl =5+6 ms/m).
Kalta sekinlashtirilgan portlatishda sekinlashish oralig’i 5-250ms orasida o ’zgaradi (amaliy ishlatiladigan sekinlashish oralig’i r = l 5- 75,«c). Ko’p qatorli portlatishda r ko’rsatkichi 25% ga oshadi.