Biologik va ijtimoiy omillar-
Biologik omillar. Biologik irsiyat insonni
inson qiladigan umumiylikni hamda insonlarni tashqi va ichki jihatdan turli
qiladigan farqlanishni aniqlaydi. Irsiyat deganda bolalar genetik dasturiga
kiritilgan muayyan xislat va xususiyatlarning ota-onadan bolaga o‘tilishi
tushuniladi.
Nasldan bola inson organizmi, inson asab tizimi, inson miyasi va sezgi
a’zolarini oladi.
Ota-onalardan bolalarga tana tuzilishi xususiyatlari, soch rangi, ko‘z, teri
rangi kabi bir insonni boshqa insondan farqlaydigan tashqi omillar o‘tadi. Nasldan
asab tizimining ba’zi bir xususiyatlari ham o‘tadi. Bular asosida asab faoliyatining
ma’lum bir turi rivojlanadi.
Inson rivojlanishida intellektual xislatlarning o‘tishi masalasi juda
muhimdir. Filolog va psixologlar tadqiqotlariga ko‘ra qobiliyatlar nasldan
o‘tmaydi, faqat qobiliyatlarni rivojlantirish uchun potensial imkoniyatlar
hisoblangan qobiliyat nishonalari o‘tadi.
Bola rivojlanishida irsiyat ahamiyati haqida gapirganda irsiy tabiatga ega
bo‘lgan bir qator kasallik va patologiyalarning mavjudligini etiborga olish lozim.
Masalan, psixik buzilishlar (shizofreniya), qon kasalligi (gemofiliya), endokrin
buzilishlar (pakanalik). Ota-onalar alkogolizm iva giyohvandligi nasl uchun salbiy
ta’sir ko‘rsatadi. Tashqi omillar bo‘lgan atmosferaning, suvning ifloslanishi,
ekologiyaning buzilishi ham bola rivojlanishiga salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Jismoniy
kamchilikli (ko‘rlar, karlar, tayanch-harakatlantiruvchi apparatning buzilishi va b)
bolalar tug‘ilishi ko‘paymoqda.
SHunday bolalar uchun muloqotda bo‘lish jamiyatga “kirish” ancha
murakkabdir. Bular bilan maxsus tayyorlangan pedagoglar shug‘ullanadi.
Ijtimoiy omillar
Inson bo‘lib etishish uchun faqatgina biologik irsiyatning o‘zi kifoya emas.
Inson faqat sotsiolizatsiya jarayonida, ya’ni muloqotda, boshqa insonlar bilan
o‘zaro ta’sirda shaxs bo‘lib etishadi. Inson jamiyatidan tashqarida ma’naviy,
ijtimoiy, psixik rivojlanishi sodir bo‘la olmaydi. Bu fikrni barchaga ma’lum hollar,
ya’ni inson bolasi hayvonlar orasida o‘sgani yanada mustahkamlaydi.
Inson bo‘lib tug‘ildi, lekin inson bo‘la olmadi.
Hozirgi kunda inson sivilizatsiyasi tarixida qayd etilgan bir qancha dalillar
bor. Rim asoschilari Romul va Rem bo‘ri onasi bilan ‘mizilgan ‘di (shunday deb
afsonada gap yuritiladi), maugli bo‘rilar to‘dasida tarbiyalangan edi. Inson
bolalarini bo‘rilar bilan boqilganining 15 holi, ayiqlar -5 holi, maymunlar – 10
holi, leopard – 1 holi, qo‘y – 1 holi ma’lum.
1920 yili Hindistonda doktor Sing bo‘rilar uyasida bo‘ri bolalari bilan birga
ikkita qizchani (biri 2 yoshda, ikkinchisi 7-8 yoshlarda) topgan. Kichigi Amala,
kattasini Kamala deb nomlashdi.
Boshida ular o‘zini yovvoyi hayvonlardek tutdi. Tunda emaklab yurihardi va
yugurihardi, kunduzi uxlahardi, qo‘ldan foydalanmay chapillatib ovqatlanihardi.
Kichik qizcha tezda o‘lib qoldi, kattasi 10 yilga yaqin yashadi.
Shu yillar ichida doktor Sing Kamolani kuzatish kundaligini batafsid olib
bordi. Qiyinchilik bilan o‘qirdi. 2 yil uni tik turishga o‘rgatishga to‘g‘ri keldi. 6
yildan so‘ng yura boshladi, lekin ilgaridek emaklab yugurardi. Birinchi 4 yillar
ichida 6 ta so‘zni o‘zlashtirdi. 7 yildan so‘ng so‘z boyligi 45 ta so‘zga, 3 yildan
so‘ng ‘sa 100 gacha etdi. SHuni o‘zida til jarayoni to‘xtadi. Bu vaqtga kelib
Kamala inson jamiyatini yaxshi ko‘rdi, yorug‘likdan qo‘rqmay qoldi, qo‘l bilan
ovqatlanishga va stankandan ichishga o‘rgandi. 17 yoshga etgach Kamala
rivojlanishi darajasiga qaraganda 4 yoshlik boladek edi.
Bu hol shuni ko‘rsatadiki, odam oxir-oqibatda insonlar jamiyatiga tushib
qolganida ham odam darajasiga etmagan. Nima o‘zi odamni odam qiladi?
Biologik individni ijtimoiy sub’ektga aylanishi odam sotsializatsiya
jarayonida, uning jamiyatga “kirishida”, turli xil ijtimoiy gurux va tuzilmalarga
qadriyatlar, ko‘rsatmalar, ijtimoiy o‘zini tutish me’yor va namunalarini
o‘zlashtirish orqali “kirishida” sodir bo‘ladi.
Agar bola ijtimoiy me’yor va qadriyatlarni o‘zlashtirmasa (muhit negativ
ta’siri natijasida), unda tarbiyachilar va mutaxassislar harakatlari ijtimoyi
moslashuvga (ijtimoiy muhit hart-haroitlariga moslashish) yo‘naltirilgan bo‘lishi
lozim.
Agar ijtimoiy ahamiyatga e‘ga xislatlarning shakllanmaganligi shunchalik
yuqori bo‘lsa, bolani ijtimoiy muhit shart-haroitlariga moslashishiga halaqit bersa,
ya’ni uning ijtimoiy qarshi moslashuvi sodir bo‘lsa, bu holda bola bilan
yo‘qotilgan ijtimoiy aloqa va munosabatlarni tiklashga yo‘naltirilgan maxsus
choralar tizimini tadbiq etishni ko‘zda tutadigan ijtimoiy tiklanish zarur.
Shunday qilib, rivojlanish jarayonida bola sotsiumda ijtimoiy moslashuvni
o‘z ichiga oladigan uning sotsializatsiyasi amalga oshirilishi kerak. Agar bu sodir
bo‘lmasa, boshqa hol - qarshi moslashuv holi kuzatiladi, unda bolani ijtimoiy
qayta tiklash zaruriyati yuzaga keladi.
5 Ijtimoiy pedagogikaning fan sifatidagi tutgan o‘rni, mohiyati haqida fikr
yuritishdan ilgari «Ijtimoiy pedagogika» atamasiga e’tiborni qaratish zarur. Zero
unda mustaqil “Ijtimoiy”, “Pedagogika” yo‘nalishdan iborat bo‘lgan mustaqil fan
mujassamlashgandir. Bir necha fanlarning bunday birlashuvi tasodifiy xol
bo‘lmasdan balki, u ixtisoslashuv jarayonlari bilan bog‘liqdir. Darhaqiqat fan
olamida keyingi yillarda ixtisoslashuv jarayoni bir muncha rivojlandi. Buni birgina
pedagogika fani misolida ham ko‘rishimiz mumkin. Jumladan, «Maktabgacha
pedagogika», «Maktab pedagogikasi», «Maxsus pedagogika», «Kasb-xunar
pedagogikasi», «Oila pedagogikasi», kabilar. Fanlarni bu taxlitdagi o’zaro
birlashuvining asosida ma’lum bir maqsadga qaratilganlik yotadi. Bu xolni
«Ijtimoiy pedagogika» dan ham aniq ko‘rish mumkin. Darxaqiqat ijtimoiy
pedagogika ham pedagogika kabi ta’lim tarbiya jarayoni va xodisalarini o‘rganadi
Ammo shuni ham ta’kidlab o‘tish joizki, u ularni muayyan o‘ziga xos yo‘nalishda
o‘rganadi. Chunki, mazkur fanning o‘ziga xos bo‘lgan tomoni “Ijtimoiy” iborasida
mujassamlashtirilganligidir. “Ijtimoiy” (lotincha – socialis – umumiy)
tushunchasining asosini shaxslar, shaxslararo munosabatlarning turli shakllari bilan
bog‘liq jarayonlar tashkil etadi.
Bundan
shunday xulosa kelib chiqadiki
, agarda pedagogika o‘sib kelayotgan yosh
avlodlarning ta’lim-tarbiyasi haqidagi fan bo‘lsa, ijtimoiy pedagogika ta’lim-
tarbiya jarayonlarida bolaning jamiyatdagi hayotga qo‘shilishiga bog‘liq qonuniyat
va xodisalarni o‘rganadi. Bu o‘rinda shuni ham aytib o‘tish joizki, bolaning
jamiyatga “kirish” jarayoni, uning muayyan ijtimoiy tajribani qo‘lga kiritishi
(bilim, qadriyat, yurish-turish qoidalari) bilan bog‘liqdir. Buni ijtimoiylashuv
deyiladi. Agarda biz ijtimoiy pedagogika mohiyatini uning ob’ekt va predmetini
qiyoslash orqali aniqlamoqchi bo‘lsak quyidagi holat kelib chiqadi.
Pedagogikaning ham, ijtimoiy pedagogikaning ham ob’ekti- bu bola, biroq
o‘rganish predmetlari turlicha. Pedagogikaning o‘rganish predmeti bolani
tarbiyalash qonuniyatlari hisoblansa, ijtimoiy pedagogikaning predmeti esa bolani
ijtimoiylashtirish qonuniyatlaridir. Shu sababli ijtimoiy pedagogika jamiyatni va
ijtimoiy munosabatlarni o‘rganadi, hamda insonlar bir-birlari bilan qanday
muomalaga kirishishlarini, nima uchun bir guruhga birlashishlarini va jamiyatning
boshqa ijtimoiy masalalarini aniqlashga harakat qiladi. Shuningdek u bu
muammolarni ijtimoiy pedagogika vazifalariga mos ravishda o‘rganadi.
Bugungi kunga kelganda ijtimoiy pedagogika mustaqil fan sifatida faoliyat
ko‘rsatmoqda. Hozirda uning nazariy va amaliy faoliyati sohasiga maktab va
maktabdan tashqari muassasalardagi tarbiya va qayta tarbiya, bolalar uylari,
qariyalar uylarida yashovchilarga g‘amxo‘rlik, huquqbuzarlar bilan ishlash, kabilar
kiradi. Ijtimoiy pedagogikaning o’ziga xosharakteri uning boshqa fanlar bilan
munosabatida bevosita namoyon bo‘ladi. Falsafa va ijtimoiy pedagogika. Falsafa
inson borlig‘i masalalarini o‘rtaga qo‘yadi va ularga javob topishga harakat qilib,
dunyoqarashning umumlashgan tizimini ishlab chiqadi. Ijtimoiy pedagogikaning
“ijtimoiy tarbiya falsafasi” bo‘limi inson va uning tarbiyasiga muayan qarashlardan
kelib chiqadi va bu qarashlarda har doim u yoki bu falsafiy asoslarga suyanadi.
Etika va ijtimoiy pedagogika. Etika axloqiy tasavvur va qarashlar rivojlanishining
umumiy qonuniyatlarini, shuningdek, u tartibga solayotgan axloqiy ong shakllarini
va ularning axloqiy faoliyatini tahlil qiladi. Ijtimoiy pedagogika etika
shakllantirgan tamoyillardan foydalanadi hamda tarbiya usullari va maqsadlarini
ishlab chiqadi. Sotsiologiya va ijtimoiy pedagogika. Sotsiologiya-jamiyat, ijtimoiy
munosabatlar va ijtimoiy
tarbiya uslubiyati rivoji
, faoliyat yuritishi, shakllanish
qonuniyatlari haqidagi fan. Ijtimoiy tarbiya sotsiologiyasi ijtimoiylashuv
muammolarini o‘rganish jarayonida ijtimoiy bitim sohalarining bir qator
ma’lumotlari (yosh, shahar va qishloq, dam olish, ommaviy aloqalar, yoshlar,
axloq, ta’lim, jinoyatchilik, din, oila sotsiologiyasi)dan foydalanadi. Etnografiya,
etnopsixologiya va ijtimoiy pedagogika. Etnografiya halqlarning maishiy va
madaniy xususiyatlarini o‘rganadi. Etnopsixologiya insonlar ruhiyatining etnik
xususiyatlari, milliy harakteri, milliy o‘z-o‘zini anglashning shakllanishi
qonuniyatlari, etnik steriotiplarini o‘rganuvchi bilim sohasi. Ijtimoiy pedagogika
o‘zining asosiy muammosi bo‘lgan ijtimoiylashuv jarayonini nazariy va amaliy
jihatdan asoslashda etnografiya va etnopsixologiya fanlariga ham murojat qiladi 6
va oziqlanadi. Jumladan, ijtimoiy pedagogikada umuminsoniy tarbiya
tamoyillariga mos tushadigan va o‘z navbatida etnosda shakllangan tarbiya
usullaridan shu halq doirasida ijtimoiy tarbiya tizimida foylanish tavsiya etiladi.
Ijtimoiy va yosh psixologiyasi hamda ijtimoiy pedagogika. “Ijtimoiy psixologiya”
insonlarni ijtimoiy guruhlarga qo‘shilishlari xolatini keltirib chiquvchi inson
faoliyati va yurish-turish qonuniyatlari, shuningdek bu guruhlarning psixologik
ta’riflarini o‘rgansa. “Yosh psixologiyasi” esa inson ruhiyati dinamikasi va yosh
xususiyatlari shuningdek shaxs rivojlanishining yoshga bog‘liq omillarini ham
o‘rganadi. Ijtimoiy pedagogika ijtimoiylashuv va viktimologiya (jinoyatshunoslik)
muammolarini o‘rganishda va ijtimoiy tarbiyaning uslubiyotini tadqiq etishda
ijtimoiy va yosh psixologiyasi ma’lumotlaridan foydalanadi. Shu bilan birga
ijtimoiylashuv muammolari sotsiologiya tomonidan o‘rganilganligi sababli
ijtimoiy pedagogika ba’zi sotsiologik nazariya, usul va vositalardan ham
foydalanadi. Yuqoridagi fikr mulohazalardan kelib chiqilgan holda ijtimoiy
pedagogikaga quyidagicha ta’rif berish mumkin: ijtimoiy pedagogika-shaxsni
ijtimoiylashuvi qonuniyatlarini o‘rganish, jamiyatning ijtimoiy muammolarini hal
qilish maqsadida ijtimoiy pedagogik
faoliyatning samarali usullari
,
texnologiyalarini ishlab chiqish va ularni qo‘llashga qaratilgan pedagogika sohasi.
Bundan tashqari, ijtimoiy pedagogikaga bola ijtimoiylashuvi qonuniyatlarini
o‘rganadigan va mutaxassislarni ijtimoiy tarbiya va ta’lim usullari va texnologiyasi
bilan ta’minlaydigan fan sifatida ta’rif bersa ham bo‘ladi. Ijtimoiy pedagogika fan
sohasi sifatida bir qator fazifalarga ega bo‘lib, ularni quyidagicha guruhlash
mumkin: Nazariy vazifa: ijtimoiy pedagogik bilimlarni to‘plab zamonaviy
jamiyatda o‘rganayotgan jarayon va xodisalarning to‘liq tasvirini tuzishga
intilishda namoyon bo‘ladi. Amaliy vazifalarga: - ijtimoiy pedagogikaning
ijtimoiylashuviga tashkiliy-pedagogik va psixologik yo‘nalishlardagi ta’sirini
samarali takomillashtirish ishlarini aniqlash bilan bog‘liq bo‘lgan ishlar kiradi.
Bunday ishlar qatoriga bolalar (yoshlarda) ongida, xatti-harakatida ijobiy
fazilatlarning shakllanishiga yaqindan yordam beruvchi, yo‘l – yo‘riq, shakl,
vositalarini aniqlash va ularni tadbiq etish, har qanday vaziyatdan mustaqil chiqib
ketishning samarali yo‘llarini aniqlash, atrofdagi kishilar bilan muomala qilishni
o‘rganish, hayot mazmuni va maqsadini aniklashga doir tavsiyalar berish; ularda
jamiyatdagi xuquq va majburiyatlarini bilishga intilishni rivojlantirish, hamda
mustaqillik, o‘ziga ishonch xissini shakllantirish; Insonparvarlik vazifasi -
shaxsning rivojlanishi uchun sharoitlar yaratib beruvchi ijtimoiy pedagogik
jarayonlarni mukammallashtirish uchun maqsadlarni ishlab chiqishda o‘z ifodasini
topadi. Zamonaviy ijtimoiy pedagogikaning insoniyligi bola va pedagog
o‘rtasidagi munosabatlarni qattiqqo‘llik bilan emas, o‘zaro tushunish orqali hal
qilishga asoslanadi. Ijtimoiy pedagogning vazifasi bolaning jismoniy, axloqiy va
ma’naviy kuchlariga dalda berish, unda jamiyat qabul qilgan xislatlarni
tarbiyalashga yordam berishdan iborat. Bugungi kunda ijtimoiy pedagogikaning
vazifalari kengayib bormokda.. Shunga ko‘ra bunday vazifalar qatoriga
tarbiyaviy,
ijtimoiy-xuquqiy
, ijtimoiy reabilatatsiya ishlarini ko‘rsatish mumkin.
Tarbiyaviy vazifa bolani atrof muhitga qo‘shilish, uning ijtimoiylashuv jarayoni,
o‘quv va tarbiya jarayoniga ko‘nikishini ko‘zda tutadi. Ijtimoiy - huquqiy vazifa -
davlatning bolalarga g‘amxo‘rligi, ularning huquqiy himoyasini bildiradi. Ijtimoiy
reabilitatsion vazifa - nogiron, jismoniy va ruhiy nuqsonlarga ega bolalar bilan
tarbiyaviy va o‘quv ishlarini olib borishdir. Bunda asosiy ijtimoiy vazifalarni
pedagog bajaradi. Shunday ekan, o‘zining pedagogik faoliyatida quyidagilarga o‘z
e’tiborini qaratishi lozim:
- falokatga uchragan bola(o‘smir)larga yordam ko‘rsatish. Inqirozdan chiqish
yo‘llarini topish, qiyin vaqtda qo‘llab-quvvatlash;
- bola(o‘smir)ni, uning holatini, oila va maktabdagi munosabatlarini o‘rganish;
- bolani o‘rab turgan va unga ta’sir qiluvchi turli ijtimoiy sohalardagi ijtimoiy
tarbiya holatini tahlil qilish; 7
- ilg‘or pedagogik tajribalarni o‘rganish, tahlil qilish, o‘zlashtirish,
ommalashtirish;
- u bola(o‘smir) faoliyatini o‘z-o‘zini tarbiyalash, o‘z-o‘zini o‘qitish va o‘z
hayotini mustaqil tashkil qilishni bilishga qaratishi ;
- bola (o‘smir) muammolarini hal qiluvchi, uning inqirozi, huquqlariga aloqador
tashkilot, mutaxassislarni birlashtirish bilan ham shug‘ullanish;
- ijtimoiy tarbiyaning turli muammolarini o‘rganishni
tashkil qilish
, bu borada
takliflarni kiritish.
Dostları ilə paylaş: |