1-mavzu. “O’zbekistonda demokratik jamiyat qurish nazariyasi va amaliyoti” fanlarining predmeti, obe’kti, maqsadi vazifalari

 
 
13– mavzu. Demokratik jamiiyat qurishda kuchli ijtimoiy himoya 
va adolat tamoiyillari. 
REJA: 
1. Sharqda ijtimoiy adolat to’g’risidagi g’oyalarning shakllanishi. 
2. Mustaqillik davrida adolat tushunchasining yangi mazmuni. 
3.Ijtimoiy himoya g’oyasining
adolat va demokratiya tamoyillari bilan
bog’liqligi. 
1.O’zbekistonda amalga oshirilayotgan islohotlarning muhim natijalaridan biri ijtimoiy xnmoya 
siyosatining demokratik jamiyatni barpo etishdagi o’rnini va ahamiyatining ortib borishi bilan 
belgilanmoqda. «Bugungi kunda ijtimoiy hayot soxasidagi salbiy holatlarni bartaraf etib, odamlar 
turmush darajasining keskin pasayib ketishiga yo’l qo’ymasdan, axolining ximoyaga muxtoj qatlam 
va ijtimoiy muxofazasini taminlagan xolda, O’zbekistonda njtimoiy-siyosiy barqarorlikni va 
fukarolar totuvlignnn saqlab qolishga muvaffaq bo’ldik.” Darxaqiqat, bozor munosabatlariga o’tish 
davrida mamlakatimizda kuchli ijtimoiy ximoya tizimi shakllantirildi va Hozirda uni 
takomillashtirish muxim masala bo’lib qolmoqda. Bugungi kunda ijtimoiy siyosatni amalga 
oshirishda sifat jihatdan yangi bosqichga o’tish extiyoji paydo bo’ldi. Shu munosabat bilan axolini 
ijtimoiy qo’llab-quvvatlashning zamonaviy tizimi shakllantirilmoqda. 
«Adolat» tushunchasining qolib chiqishi (sotsiogenezi) to’g’risidagi ta’limotni buyuk 
ajdodimiz Abu Nacp Forobiy ham yaratishga uringan. Buyuk mutafakkir adolat g’oyasini 
jamiyatning asosiy davrlariga tatbiqan qarab chiqqan. Bunda u insoniyat jamiyatining kelib 
chikishida tabiiy extiyojlar yotishini, bu extiyojlarni uyg’unlashtirish esa adolat tuyg’usini 
shakllantirishini ta’kidlagan edi. Sharq mutafakkiri Konfutsiyning g’oyalarini davom ettirgan holda 
Forobiy «adolat» tushunchasi insoniyatning ma’rifiy davriga to’g’ri kelganligini ta’kidlaydi. Bu 
davrda xususiy mulk o’rnatiladi va u kishilarning o’zaro tengsizligini keltirib chiqaradi. Shunisi 
muximki, teng taqsimlashni ifodalagan adolat tushuuncha
si 
endi mulk ta’snrida tengsnzlikni ifoda 
eta boshladn. Bu tushunchaning o’zi xycyciy mulkni o’rnatishda ishtirok etadi. 
Demak, adolat to’g’risidagi tasavvurlar insoniyatning oddiy egalitarizm, ya’ni barcha baravar 
bo’lgan xoldagi darajasidan yuqori ko’tarila borishi natijasida yanada to’laroq shakllana borgan. 
Tenglashtiruvchi qoida bo’lgan, zo’rlikni aks zo’rlik bilai muvofiqlashtiruvchi vosita sifatida 
da’volar tengligini o’rnatib kelgan «adolat» tushunchasi xycyciy mulkka asoslangan jamiyatda 
yangicha mazmun kasb eta boshlagan. Endi jamiyat ijtimoiy munosabatlarni muvozanatga 
keltirishning yangi tizimiga muhtojlik seza boshladi. Yuz bergan ulkan ijtimoiy o’zgarishlar 
kishilar ongida, dunyoqarashida, siyosiy huquqiy fikrda, axloqiy normalarda ijtimoiy adolat 
g’oyasining uzil-kesil shakllanishiga olib kelgan. Bu haqda Sharqning boshqa bir mutafakkiri 
— Abu Ali ibi Sino kiziqarli fikrldarni bayon qilgan. Uning fikricha, o’zaro
 
bog’liqlik va almashuv 
jarayonida insonlar bir-birlarini kandaydir muhtojlikdan xoli etadilar. Buning uchun insonlar 

---

o’rtasida o’zaro kelishuv zarur bulib, bu kelishuv tufayli adolat qoidalari va qonunlari 
o’rnatiladi. 
Ijtimoiy hayotda adolatparvarlikni kat’iy turib himoya qilgan ta’limotlardan biri tasavvuf 
falsafasidir. Tasavviuf namoyondalari boshqa Sharq mutafakkirlari singari o’z umidlarini ma’rifatli va 
odil shohga bog’laydilar, u orqali barcha ijtimoiy illatl arni bartaraf etish mumkin, deb 
hisoblaydilar. 
Tasavvuf namoyondalari hokim va xalq, shoh va saltanat munosabatlarida donolik bilan 
adolatli ish tutish, davlatni adolatli qonunlar orqali boshqarish, qabul kilinayotgan tadbirlarning 
xalq tomonidan qo’llanishi kabi ijtimoiy muammolarni ko’taradi, bu xalqparvar tuzum ideallarini 
ulug’lashtirdi. 
Tasavvufning ko’pgina namoyondalari shoxlar, xokimlar, amaldorlardan adolatni kutib 
o’tirmay, 
O
’
Z 
amaliy faoliyatlarida unga amal qilish bilan o’rnak bo’lganlar. Xasan Basriy, 
Abdulla Ansoriy, Abdulxasan Haraqoniy, Baxouddin Naqshband, Abduraxmon Jomiy, Alisher 
Navoiy, Xo’ja Axror Valiy, Maxdumi A’zam Kosoniy kupincha shoh va xokimlar adolatsizliklariga 
qarshi chiqib, mazlumlarni dadil ximoya qilganlar, xaqiqat uchun kurashganlar 
Sharq mutafakkirlari adolatni asoslashda lirik-ruhiy, manaviy-axloqny jihatdan yondashganlar. 
Zero, sharqona jamiyatlarda azaldan adolat tushunchasiga hamoxapg tarzda «xaq», “me’yor”. 
“haqiqat”. «burch» tushunchalari ham qadrlaiib kelingan. Shuningdek, jamoa manfaati, oiladan 
tartib-intizom. e ’ t i q o d va manaviylik yuqorn baxolangan. 
G’arb mutafakknrlari esa ko’proq xukukni, amaliy, kuidalpk hayot muammolari nuqtai 
nazaridan fikr yurittailar. S h u n i n g uchui ham Sharqdagndan ancha farqli tarzda “erkinlik”, «teng 
huquqlilik», «erk” gushuichalariga ko’proq darajada ahamiyat berilgai. Shu bilan birga 
individualizm. individning tartib-imtizomi, huquq adolatga olib boruvchn vositalap sifachpda 
qadrlanadi, ma’naviylikdap ham ko’ra ratsionalizm mustaxkam o’ringa ega bo’lgan. 
2.Prezident I.A.Karimov takidlaganidek, biz
 
s h u n c h a k i d e m o k r a t i k davlat emas, balki 
adolatli demokratik davlat qurishga intilyapmiz. Adolatga intilish — xalqimiz ma’naviy-ruhiy 
dunyosiga xos eng muxim xususiyat. Adolatparvarlik g’oyasi butun iqtisodiy va ijtimoiy 
munosabatlar tizimiga singib ketishi, njtimoiy ko’maklashuv mexanizmida o’z aksini topishi 
kerak. Darhakikat, O’zbekistonda huquqiy demokratik davlat va bozor nktisodiyotiga asoslangan 
fuqarolik jamiyatini barpo etishda adolat omili muxim o’rin tutadi. Shy ma’noda adolat 
tushunchasi, uning erkinlik, demokra tiya va barqaror taraqqiyot g’oyalari bilan mushtarak 
jihatlari bugungi kunda ham zamonaviy mazmun kasb etmoqda. 
Lekin tarixan oladigan bo’lsak, ijtimoiy adolat g’oyasi
insoniyatning butun tarixi orqali o’tib 
kelgan. Shu bilan
 
birga jamiyatni adolatli tashkil etish opzusi va uning hayotdagi xaqqoniy 
mavjudligi o’rtasida doimo ziddiyat bulib kelgan. Shunga qaramay uni “naqd qilib qo’yishga” ypinish 
to’xtamagan. Shu nuqtai nazardan insoniyat tsivilizatsiyasining butun tarixi ijtimoiy 
adolatni kengaytirish tarixi hamdir. Albatta, Sharq va G’arb jamiyatlaridagi bu kabi qadriyatlar 
bir-biriga zid emas, ular o’zaro uyg’unlikda umuminsoniy qadriyat darajasida jamiyat hayotida 
ijtimoiy adolat koidalarining barqapop bo’lishiga xizmat qiladi. lllapq va G’arb an’analarida 
asrlar davomida shakllanib kelgan bu kabi tushunchalar hamda qadriyatlarning musttaqillik davrida 
jamiyatimizda umuminsoniy g’oyalar sifatida qayta shakllanishi shu jihatdan katta ahamiyatga 
ega. Zero, bu jamiyatimizda insonparvarlik, birdamlik, inson erki hamda masuliyatini manfaatlar 
uyg’unligi, qonun
ruhi va demokratiya qadriyatlari asosida amalga oshirishga, shu tariqa ijtlmoiy 
adolatni mustaxkamlashga xizmat qiladi. Umuman, mustaqillik davrida
 
odamlarini ongida 
ijtimoiy adolatning yangicha tushunchasi shakllanishi mamlakatimiz kelajagi va islohotlar 
muvaffaqiyat garoviga aylanmoqda. Adolatli jamiyat qurish haqidagi umuminsoniy orzular va 
karashlarni yangi jamiyat barpo etish manfaatlariga bo’ysundirish muhim amaliy masala bo’lib 
turibdi. Biz barpo etayotgan jamiyat insonnarvar bo’lmog’i zarur. Bunda demokratik modellarni ko’r-
ko’rona ko’chirib olmasdan, balki ilg’or demokratik jamiyatlar tajribasini tanqidiy o’rganish asosida 
fuqarolik jamiyatiii qurish yahtiyojlariga xizmat qildirish talab etiladi. 
Aholining yordamga eng muhtoj qatlami — bolalar, yolg’iz qariyalar, nogironlarga njtimoiy yordam 
ko’rsatnsh va ularni qo’llab-quvvatlash ishlarini aniq mo’ljalli tarzda amalga oshirish zarur. Shu bois, 

---

islohotlarning Hozirgi bosqichida ijtpmony yordam tizimini takomillashtirish, aholini ijtimoiy 
himoyalashning ta’sirchan mexanizmini shakllantirish davom ettirilmoqda. Muayyan moddny yordam 
aniq onlalarga etnb borishi, jamiyatning ijtnmoiy zaif qatlamlariga mo’ljallangan 
tabaqalashtirilgan yordam bo’lishi va haqiqatan ham bunday yordamsiz kun kechirolmaydiganlarga 
borib tegishi lozimligini hayotning o’zi ko’rsatmoqda. 
Hozirgi paytda aholining ijtnmoiy zaif qatlamlariga davlat tomonidan shunchaki moddiy yordam 
ko’rsatishgina emas, balki jamiyat a’zolarining aksariyat qismini ehtiyoj va manfaatlarini qondirish, 
ro’yobga chiqarishda avvalo, ularning o’z tashabbusi, intilishi va ma’suliyatini kuchaytirish asosidagi 
ijtimoiy himoya tizimini takomillashtirish vaqti etdi. Aynan shu ma’noda ijtimoiy sohada amal qilib 
qolayottan ustuvor tamoyillar, xususan, qonun ustuvorligi, islohotlarni bosqichma-bosqich joriy etish, 
kuchli ijtimoiy siyosat kabi tamoyillar ijtimoiy himoya tiziminn rivojlantirishda muhim amaliy 
ahamiyat kasb etadi. 
Har qanday demokratpk jamiyat ma’lum ma’noda ijtimoiy asoslarni birlamchi manba sphifatida qabul 
qiladp. Ijtimoiy asoslari bo’lmagan jamiyat o’z taraqqiyotnda sobit bo’la olmaydi. Shu ma’noda, 
demokratik jamiyat taraqqiyoti uchun kuchli njtimoiy himoya va adolat tamoyillari muximddir. 
Umumiy ma’noda ijtimoiy himoya demokratik huquqiy davlat tomonidan fuqarolar, turli 
jamoalarning huquqlarini ta’miilash bilan chetlanib qolmay, ulardan amalda foydalanishni kafolatlash, 
amalga oshirish uchun barcha shart-sharoitlarni yaratib berishni anglatadi. Ya’ni, nnsonlar davlat uchun 
emas, davlat xalq uchun xizmat qiladi, bu inson va uning qadr-qimmatiga hurmat deb baholanadi. 
3.«Ijtimoiy himoya», «ijtimoiy adolat» tushunchalarining shakllanib borishn insoniyatning 
demokratik tafakkuri bilan bog’liqdir. Xususan, Abu Nasr Forobiyning «Fozil odamlar shahri» asarida 
nfodalangan fozil jamiyat g’oyasi bugungi kundagi demok-ratik jamiyat kontseptsiyasiga 
hamohangdir. 
Forobiyning fozil jamiyat kontseptsiyasiga ko’ra, baxt-saodatga intiluvchi jamiyatda qonun 
ustuvor bo’lib, butun ijtimoiy hayot ana shu ustuvor tamoyil asosida tuziladi. Shu ma’noda, fozil 
jamiyatda, avvalo, erkinlik mavjud bo’ladi. Unda adolat, erkinlik va tenglik tushunchalari kun tartibida 
bo’lib, bu me’yorlar fozil jamiyatning asosi bo’ladi. Shu bilan birga, Forobiy fikrncha, jamiyat 
davlat bilan kuchlidir. U etuklashgani sayin o’z a’zolarini himoyaga ola boradi. Shuni ham 
aloxida aytish ksrakkp, agar o’tmish mutafakkirlari ijtimoiy kafolatlanish uchun iison faolligi 
masalasini ilgari surgai bo’lsalar, Forobiy qarashlarida insonni ijtimoiy kafolatlashda 
jamnyatning roli alohida uqtnrila boshlandi. Demak, jamnyat ham xnmoya vosntasi bo’lishiga ma’sul, 
degan g’oya ilgari surilgan. 
O’zbekistonda kuchli ijtimony himoya muammolarn siyosat darajasiga ko’tarildi. Buning uchun esa 
dastavval qonunlar tizimn yaratildi, kesknn tabaqalanishdan xoli bo’lgan mulkdorlar sinfi 
shakllantirila boshlandi, shu asosda iqtisodiy taraqqiyot nnson manfaatlariga yo’naltirilayapti. Bir so’z 
bilan aytganda, «davlatning ijtimoiy tizimi bilai xalq ehtnyojlari o’rtasidagi jarlik» bartaraf etildi. Shu 
bilan bnrga, bugungi kunda mamlakatimizda insonning jamiyatdagi o’rnini anglashi, o’zini-o’zi tarbiyalay 
olishi va o’zini-o’zi taraqqiy ettira olishiga mas’uliyatning kuchayib borishi ijtimoiy himoya tnzimini 
amaliy jihatdan mustahkamlashga ko’maklashishi zarur. 
Demokratik jamiyatning mohiyati shundaki, adolat va haqiqat g’oyasi ijtimoiy hayotning 
barcha sohalarini qamrab oladi. Jamiyatda mulkiy jarayonlarning ob’ektiv o’zgarishi yuz berayotgan bir 
paytda jamiyatning keskin tabaqalashishiga, ya’ni oshnb-toshib ketgan boyvacharu kambag’al 
kashshoqlarga bo’linib ketishiga yo’l qo’yilmaydi. Shu manoda, njtimoiy himoya, muhofazaga 
muxtojlarni davlat ximoyasiga olishdir. Shu bilan birga, ijtimoiy ximoya insonning jamiyatdagi munosib
o’rnini belgilovchi va faolligining yuksalishini ta’minlovchi asosiy ko’rsatkichdan biriga 
aylanadi. 
XXI asr boshlarida demokratik tamoyillarning ustuvor kelnshi ko’zga tashlanadi. Ijtimoiy himoya 
tizimi ham hozirgi zamon davlachiligining o’ziga xos demokratlashuvndagi asosiy ommillardan biri 
bo’lib xizmat qilmoqda. Jamnyatning kam ga’minlangan tabaqalarini ijtimoiy ximoya qilish tamoyili hozirgi 
zamon taraqqiyot kontseptsiyasida yangicha yo’ialishdir. Ma’lumkn, hatto barqaror demokratik 
taraqqiyotga erishgan bugungi Evropa mamlakatlari ham o’z vaqtida bunday amaliyotni chetlab o’tgan 
edilar. O’zbekistonda ana ushbu tamoyilni amalga oshirish uchun hukumat dasturlari ishlab chiqildi va 

---

amalga oshirildi. Bu nslohotlarnn yanada kengaytirish uchui zarur zdi. Hozirda, aytish mumkinki, 
O’zbekiston ijtimoiy siyosatida ana shu aniq natijaga erishildi. Bu real yo’nalishga ega bo’lgan 
amaliy bosqnchdir. Ijtimoiy islohotlar kontseptsiyasi jamiyatda barqarorlik va xavfsizlik tnzimining 
mustahkamlanishiga qaratnldi. Natnjada, O’zbekiston ijtimoiy siyosatida barqaror o’zgarishlarga 
erishildi. Jahon ekspertlarining xulosalariga ko’ra, aynan ushbu kontseptsiya O’zbekistonning ijtimoiy 
taraqqiyot bosqichiga kirishiga asos bo’ldi. Xususan, yaqinda BMTning YuNISEF tashkiloti 
tomonidan turli davlatlarning ijtimoiy rivojlanish bo’yicha e’lon qilgan qiyosiy tadqiqot iatijalari ham 
fikriMIZNP tasdiqlaydi. 
O’zbekistonda yurntilayottan ijtimoiy siyosatdagi o’zgainsh jamiyat tabaqalarining manfaatlarini 
hnmoya qilishda amaliy ahamiyat kasb etishi zarur. Aynan ushbu ijtimoiy talab bajarilsagina,
O’zbekistonda amalga oshirilayotgan kuchli ijtpmoiy siyosatning asoslaridan biri — ijtnmoiy 
totuvlnk shakllanadi. 
Ijtnmoiy totuvlik ustuvor bo’lgan jamiyatdagina kuchli ijtimoiy eiyosat yuritish uchun imkoniyat 
yaratiladp. Ammo ijtimoiy totuvlik o’z-o’zidan keshb chiqmaydi. Zero, har qanday jamiyatda turli 
ijtimoiy tafovutlarning bo’lishi tabiiy holdir. Mutaxassislar fikricha, bu ijtimoiy tafovutlar 
quyidagi guruhlar o’rtasida ma’lum ma’noda ijtimoiy farqlarning mavjudligida o’z ifodasini 
topadi: boylar va kambag’allar orasida; ko’p millatli davlatlarda aholining etink guruhlari 
orasida; aholining diniy guruhlari orasida; markaz va mintaqalar oraeida; erkaklar va ayollar 
orasida; turli avlodlarga mansub odamlar orasida.
Bu tafovutlar O’zbekiston jalmiyatphida ham ko’zga tashlanadi. Shu sababln, imkon kadar 
aytib o’tilgan tafovutlar ko’rinishini kamaytirsh borasida chora-tadbirlar amalga oshirib 
borilishn ijtimoiy siyosatning maqsadlaridan biridir. 
3.O’zbekistonda isloxotlar boshlangan dastlabki yillardayoq, kuchli ijtimoiy himoya 
tizimini yaratishdan maqsad, insonga munosib turmush va faoliyat sharoitlarini vujudga 
keltirishdan iborat, deb belgilangan edi. Mamlakat prezidsnti I.A.Karimov ta’kidlaganidek 
«O’zbekngtonning o’z yangilanish va taraqqyot yo’liga asos bo’ltan epg muhim qoidalardan biri bazor 
pqtisodiyotiga o’tishning barcha bosqichlarida oldindan kuchli ijtimoiy syosatni o’tkazishdir». 
Albatta, ijimoiy himoya tizimining rivoji mamlakat iqtisodiyotining ahvoliga to’g’ridan-to’g’ri 
bog’liqdir. Avvalo, nodavlat sektorining muayyan darajada tarqqiy etishi, mahalliy tovar ishlab 
chiqaruvchilar mavqeining mustaxkamlanishi iqtisodiy rivojlaiish uchun tayanch va asosiy 
manba bo’lib xizmat qiladi. Bu esa o’z navbatida, ijtimoiy siyosatni real amalga oshiri uchun 
zamin yaratadi, ijtnmoiy ximoya tizimining yanada takomilashib, zamon talabnga mos bo’lib 
borishiga olib keladi. Bu hol O’zbekiston ijtimoiy siyosatini tadrijiy shakllanishida muhim 
ahamiyat kasb etadi. Gap shundaki. ijtimoiy himoyaning davlat siyosatidagi o’rni g’oyat 
muhimdir. Buning bir qancha sabablari bor.