1. Qiyal haqqında ulıwma túsinik Qiyal hám oniń fiziologik tiykari haqqinda túsinik. Qiyaldiń túrleri hám protsessleri

3.Qiyaldiń túrleri hám protsessleri.
Qiyaldiń túrlerin klassifikatsiyalaǵanimizda olar bir neshe túrlerge ajratiladi, olardiń hár biriniń tiykarinda qiyaldińáhmiyetli belgileri: aktivlik, insan maqsetleri menen baylanisi, jańa obrazlar jaratiw erkinligine iye ekenligi. Aktivlik belgisi boyinsha qiyal aktiv hám passiv qiyalǵa bo`linedi.
Aktiv qiyal barqulla do`retiwshilik hám shaxsiy maselelerdi isletiwge qaratilǵan, aniq ámeliy xizmetti orinlaw menen baylanisli. Aktiv qiyal kelejekke qaratilǵan bolip, waqittan belgili dáreje sipatinda paydalanadi. Ol másele tárepinen qaratiladi hám baǵdarlanadi, erktiń shárayatlari menen aniqlanip hám erktiń baqlawina boysinadi. Aktiv qiyal o`zinde artislik, do`retiwshilik, kritikalawshi, jaratiwshi hám
antitsipiruyuщee qiyal túrlerin birlestiriledi. Obrazlardiń ǵaressizligi hám haqiyqatliqqa baylanisli túrde tiklewshi hám do`retiwshi boladi. Tiklewshi qiyal-bul isan ushin belgili bir jańaliqti, so`z arqali táriyplew yaki oni shártli túrde sáwlelendiriwge (sizilma, nota h.t.b.) tayanǵan halda ko`z aldina keltiriw. Qiyaldiń
bul túri insanniń hár túrli xizmetlerinde, soniń menen birge tálimde da keńnen qollanadi.
Do`retiwshi qiyal-bul jańa obrazlardi aldin toliq táriplenbegen yaki shártli ko`rinislerge súyenbegen halda jaratiw. Qiyaldiń bul túrinde insan o`zi erkin halda basqa adamlar yaki jámiyet ushin qadirli bolǵan, xizmettiń aniq o`zine say o`niminde súwretlengen jańa obraz hám ideyaalar jaratadi. Do`retiwshi qiyal insanniń barliq do`retiwshilik xizmetiniń barliq túrleriniń tiykari bolip esaplanadi.
Antitsipatsiyaliq qiyal insannińáhmiyetli hám zárúr qábileti-kelejekti aldinnan seziw, hárekettiń natiyjesin ko`re biliw tiykarinda jatadi. Insanniń bunday qabileti insanǵa «pikirlew aynasi» jardeminde kelejekte o`zi, basqa adamlar yaki átiraptaǵilar menen neler boliwin ko`re aladi.
Passiv qiyal ishki, sub’ektiv sebeplerge boysinadi. Bunda ámeliy xizmetten toliq yaki derlik toliq bolǵan ajraliw bar. Bunda fantaziya o`mirge aldin ko`rsetilmegen obrazlardi jaratadi, ámelge aspaytuǵin yaki aldin bolmaǵan minez-quliq dástúrlerin rejelestiredi.
Passiv qiyal protsessinde qanday da bir mútajlik yaki tileklerdiń real bolmaǵan, qiyaliy qandiriliwiámelge asiriladi. Bunday qiyaldiń materiallari sipatinda obrazlar, eliklewler, túsinik elementleri hám tajriybede toplanǵan basqa maǵliwmatlar xizmet qiladi.
Passiv qiyal iqtiyarsiz hám iqtiyarli boliwi múmkin. Iqtiyarsiz qiyal insan erkinen sirtta, ol yaki bul nárselerdi qabil qiliw menen baylanisli júzege keledi. Bul tiykarinan, sana, ekinshi xabar sistemasiniń kúshsizleniwinde, yarim uyqi, affekt jaǵdayinda, uyqida, sananiń patologik buziliwinda , (gallyusinatsiyada), gipnoz, spirtli ishimlikler, narkotik zatlardiń tásirinde payda boladi. Aldinnan oylanǵan, maqsetke baǵdarlanǵan tárizde insan tárepinen o`z tajriybesine mas elementlerden paydalaniwi hám olardi jańa obrazlarda qayta tiklew iqtiyarli qiyal delinedi. Qiyaldiń bul túri ushin obraz jaratiw
waziypasi hám oniámelge asiriwda erk kúshi kerek boladi. Maqsetli qiyal úsh túrli formada: arziwlar-qalegen kelejek obrazlari; shiyrin qiyal-eń ko`p keshirmeleri bay realliq obrazlari; fantaziyalar-jaqin kelejek obrazlari. Olar zoriǵiwdi kemeyttiriwi, maqsetke baǵdarlanǵanliq, aldinnan seziw, insan zapaslarin paydalaniw waziypasin orinlaw múmkin. SHiyrin qiyalda insanniń qiziǵiwlari, meyilleri, mútajlikleri aniq ko`zge taslanadi. SHiyrin qiyalǵa arziwlar-insan ámelge asirmaqshi bolǵan, biraq házir ámelge asira almaytuǵin, oniń eń jaqsi niyetlerin qanaǵatlandiratuǵin qalegen kelejek obrazlarin
jaratiwǵa jaqin turadi. Arziwlar shiyrin qiyallardan o`zleriniń ámeliyatta ko`riniw imkaniyati menen pariqlanadi.
Arziwdiń emotsional túri sipatinda, shiyrin qiyal hám fantaziyalar esaplanadi. SHiyrin qiyal dep, ádette, «shiyin arziwlar», orinlanbaytuǵin arziw-úmitler, haqiyqiy faktlerdiń ornin basatuǵin formalarǵa aytiladi. SHiyrin qiyal súriw- oylap tawilǵan, haqiyqatta bolmaǵan o`mirde jasaw degeni. Bul eskapizm-haqiyqiy álemnen arziwlar álemine sińip ketiw menen baylanisli.
Ilimiy xizmette qiyaldiń basqa formasi-boljaw tajriybesinen keń paydalanadi. Quramaliliǵi yaki ko`lemi jaǵinan real shárayatta ámelge asirip bolmaytuǵin bazi bir protsesslerde alimlar o`zleriniń do`retiwshi qiyallarin járdemge shaqiradi.
Olardińjárdeminde misali, fizik-alim miyinde waqiya yaki protsessti, oǵan takrarlanbas sharayatti jaratqan halda ámelge asiradi. Ulli A.Eynshteyn usi usil menen bizlerdiń barliq geometriyasi haqqindaǵi ko`z-qaraslarimizdi o`zgertip jiberetuǵin Ulıwma nisbiylik teoriyasin jaratqan. Tek boljaw tájriybesi ǵana Galileige denelerdiń vakkumda túsiwiniń tuwri nizamin islep shiǵiw imkanin berdi. Pán «qara sańlaqlar» haqqindaǵi tájiriybege tiykarlanǵan maǵliwmatlarǵa iye emes, biraq boljaw tájriybesi bul jerde hám
olardiń dinamikasin túsindirip beriwshi modeldi jaratiwǵa járdem beredi.
Qiyal protsessleri-insanniń tájriybesi hám bilim sheńberi, sonday-aq o`tmish tájriybeleri menen belgilenedi.
Agglyutinatsiya-«kleylew» degendi ańlatadi, onda túrli bo`leklerdi birlestirip jańa obraz jaratadi. Ms: mástan kempir, suw perisi, kentavr, sfinks htb. Giperbolizatsiya-obrazlardiúlkeytiw yaki kishireytiw sonday-aq, ayrim bo`leklerin o`zgertiw. Ms:Gulliver, liliput, Alpamis htb.
Sistemalastiriw-uqsatiw arqali ayrim ko`z-qaraslardi, olar arasindaǵi pariqlardi ajiratiu; tipiklestiriw-birdey obrazlardiń qaytariliwi bolip, hár bir dáwir ushin tipik bolǵan obrazlardi jaratiw Ms: A.Kaxxar gúrrińleri («Uri», «Kesel») A.Qadiriy (O`tken kúnler) siyaqlilar.
Aksentlestiriw-ayrim belgilerdi takrarlaw arqali obrazlar jaratiw Ms: dosliq házilleri. Aksentlestiriw ko`rkem ádebiyatlarda ko`p qollaniladi. Joqaridaǵi qiyal protsessleri arqali jaratilatuǵin obrazlar analiz hám sintez waqtinda júz beredi. Sebebi hár bir nárse yaki hádiyseni aldin analiz qilinadi, keyin olardi sintezlew arqali jańa obrazlar payda boladi.
Qiyal protsesslerinde qiyaldaǵi eleslewlerdi este saqlawdaǵi elesletiwlerden parqin ajratiw áhmiyetli esaplanadi.
 Qiyaldaǵi elesler sanada payda boladi hám turaqli sanaladi.
 Qiyal eleslerindegi zatlar barqulla tanis zatlarday túyiledi.
 Qiyal elesleri insanniń qiziǵiwi hám ideallari menen baylanisli bolǵani
ushin jańaliqlardi seziwi aqibetinde júzege keledi.