1. Qiyal haqqında ulıwma túsinik Qiyal hám oniń fiziologik tiykari haqqinda túsinik. Qiyaldiń túrleri hám protsessleri

4. Qiyal hám do`retiwshilik

Do`retiwshilik protsessinde qiyaldiń tutqan ornina artiqsha baha beriw qiyin. Do`retiw barliq psxik protsessler, sonday-aq, qiyal menen de úzliksiz baylanista. Qiyaldiń rawajlanǵanliq dárejesi hám oniń o`zine say o`zgeshelikleri do`retiwshilik ushin oylawdiń rawajlanǵanliq dárejesinen kem emes.

Do`retiwshilik psixologiyasi oniń aniq túrleri:oylap tabiushiliq, ilimiy, ádebiy, ko`rkemlilik hám basqalarda ko`rinedi. Do`retiwshilik imkaniyati insan qábiletleri menen bekkemlengen bilimleri menen táminlenedi hám insanniń alǵa ilgerilewi menen xo`shametlenedi.
Belgili bir insanǵa do`retiw imkaniyati jaratilǵan, basqalarda bolsa bul imkaniyatti shekleytuǵin ne ekenligi haqqindaǵi másele alimlardi burinnan qiynap keledi. Tap sonday, fransiyaliq psixolog T.Ribo tárepinen dálillep berilgen do`retiwshilik protsessinde algoritmlestiriw hám oni oqitiwdiń imkaniyati joq ekenligi haqqindaǵi ko`zqaras uzaq waqit húkimran pikir esaplanǵan. Oniń jaziwinsha «Oylap tabiw metodlari»na keletuǵin bolsaq, haqiyqatinda olar bolmaǵan, buniń kerisi bolǵanda edi, onday jaǵdayda
kashfiyatshi házirgidey mexanik hám saatsazlardi islep shiǵarǵanday, islep shiǵariw múmkin bolar edi». Biraq áste-aqirin bul ko`z-qaras guman astina alina basladi. Birinshi orinǵa do`retiwshilikke bolǵan qábiletti rawajlandiriw múmkinligi gipotezasi ko`terildi. Anglichan alimi G.Uolles do`retiwshilik protsessti úyreniwge háreket etti. Nátiyjede ol do`retiwshilikte to`rt basqishti ajratiwǵa eristi, bular: 1-tayarliq (ideyaniń jaratiliwi); 2- jetilisiw (usi mashqalaǵa úzlikli hám úzliksiz tiyisli bolǵan bilimlerdi konsentratsiyalaw, «toplaw»); 3-birden eslew (izlep atirǵan zatlardi ishki sezgi arqali bayqap aliw); 4-
tekseriw. G.S.Alsxuller do`retiw máselelerin sheshiwde bir pútin teoriyani islep shiqti. Ol do`retiwshiliktiń bes dárejesin ajratti. Birinshi dáreje máseleleri usi maqsetke mo`ljellengen qurallardi qollaw menen sheshiledi. Bunda Ulıwma qabil etilgen hám belgili bolǵan bir neshshe sheshimlerdi pikirde tańlap aliw talap etiledi. Bunda obekttiń o`zi o`zgermeydi. Bunday maselelerdi sheshiw qurallari arnawli tar qániygelik sheńberinde boladi. Ekinshi dáreje másele obekttiń ko`rinisin zárúr natiyjege alip keliw maqsetinde bir qansha o`zgerislerdi talap etedi. Bunda bir neshe onlap variantlardi tańlaw múmkin. Bunday máselelerdi sheshiw qurallari bir taraw bilimlerine tiyisli boladi. Úshinshi dáreje másele tuwri sheshimjúzlep natiwri sheshimler arasinda jasirinǵan boladi, sebebi quramalasip atirǵan obekt bir qansha toliq o`zgertiliwi zárúr. Bul dárejedegi máselelerdiń sheshiw usillarin uqsas taraw bilimlerinen izlewge tuwra keledi. To`rtinshi dáreje máselelerin sheshiwde quramalasqan obekt toliq o`zgertiriledi. Ádette
bunday máselelerdiń sheshimi pán tarawiniń kem ushiraytuǵin tásir hám hádiyseler arasinan izlenedi. Besinshi dáreje máselelerin sheshiwde quramalastirilǵan obekt dúzilisin o`zgertiw menen erisiledi. Bunda izertlewler hám qáteler sani ko`beyedi, qurvllar bolsa házirgi zaman pán imkaniyatlari sheńberinen sirtta boliwi múmkin. Soniq ushin, birinshi gezekte oylap tabiudiámelege asirip, soń jańa ilimiy maǵliwmatlarǵa súyengen halda do`retiw máseleleriniń sheshimin tabiw zárúr.
Alsxuller pikirinshe, do`retiw máseleleriniń sheshiliwiniń zárúr usillarinan biri olardi joqari dárejeden to`mendegilerine ko`shiriw. Solay etip, júzege kelgen obrazlardiń sezilip atirǵan jeńilligi, iqtiyarliliǵina qaramastan, qiyalda faktlerdi do`retiwshilikke o`zgertiw o`z nizamliqlarina boysinadi hám belgili usillar menen ámelge asiriladi. Jańa ko`z-qaraslar sanada bar bolǵan zatlar tiykarinda analiz hám Ulıwma lastiriw operatsiyalari járdeminde júzege keledi. Aqibette, qiyal prsessleri baslanǵish ko`z-qaraslardiń pikirdiń quram bo`leklerine ajratiw hám olardi jańa úylesimdegi birlesiwden ibarat boladi. Bunnan kelip shiǵip, do`retiw protsessinde qiyal ápwayi obrazlardiń qáliplesiwinde qatnasatuǵin tap sol mexanizmlerge tayanadi.