Fəlsəfə və sosial-siyasi elmlər – 2016, № 2
- 128 -
Sonuç ve Değerlendirme
İnançların doğruluğu ve insanların kurtuluşu arasındaki ilişkinin her
bir dinin kendi açıklama gücü ile ilgili olduğunu vurgulamak isterim. Yani
dini çoğulculuğu desteklemeye yönelten, ahlâkî duyarlılığa dayanan eleştiri-
nin her bir din bağlamında özel olarak değerlendirilmesi gerekir. Bu değer-
lendirmelerde, ilgili dinin tutarlılığına ve açıklama gücüne dair bir kanaate
erişilecektir. Mesela İslam dini bağlamında, Budizm bağlamında bu ilişkinin
nasıl kurulduğuna bakılabilir. Bir dinî açıklamayı kabul edip etmemek nihâ-
yetinde kişilere kalmış bir tercihtir. Ancak hatırdan çıkarmamak gerekir ki,
dinî metinler insanlarca okunan ve yorumlanan metinlerdir. Aynı dinî me-
tinler belli bir araştırmacı, veya araştırmacılar gurubu tarafından yahut da
belli bir tarihsel dönemde dışlayıcı şekilde yorumlanabilirken, başka bir
araştırmacı veya araştırmacı gurubu tarafından, yahut başka bir tarihsel
dönemde başka türlü yorumlanabilmektedir. Buna iyi bir örnek olarak Karl
Rahner’in Katolik dünyasındaki yüzyıllardır hâkim olan dışlayıcı yorumun
“Kilise dışında kurtuluş yoktur” öğretisinin yerine aynı dini metinleri kapsa-
yıcı şekilde yorumlaması gösterilebilir.
1
Yani Rahner, Hristiyanlığın inanç-
larının doğru olduğunu kabul ederek, Hristiyanların dışındaki insanların da
kurtuluşa ereceği anlayışını aynı dini metinlerden hareketle geliştirmiştir.
İslam dini bağlamında da metinlerin dışlayıcı yorumundan, kapsayıcı
yorumundan ve çoğulcu yorumundan bahsetmek mümkündür.
2
Dini metin-
leri dışlayıcı, kapsayıcı veya çoğulcu yorumlamanın imkânı ve sıkıntıları
her bir dini bağlamda ilgili dinin müntesiplerinin, üzerinde düşünmesi gere-
ken bir meseledir. Dini dışlayıcılık yaklaşımında, “inançların doğruluğu” ve
rinin müntesipleri kurtuluşa ermiş olmalıdır. Dünyadaki belli başlı büyük dinlerin inançları
birbiriyle çeliştiğine göre bunların hiçbirinin Tanrı yahut nihâî gerçeklik öğretisi hakiki
anlamda doğru olmamalıdır (Hick, 1989: 299-314). John Hick’in dini çoğulculuk teorisi ile
ilgili olarak, mesela bkz. (Aslan, 2006; Atay, 2014; Acar, 2007).
1
Rahner’in teorisiyle ilgili bkz. (Rahner, 2013: 782-792)
2
Dışlayıcı yoruma örnek olarak, Mevdûdî ve Talat Koçyiğit; kapsayıcı yoruma örnek
olarak Fazlur Rahman, Süleyman Ateş ve Mustafa Öztürk; çoğulcu yoruma örnek olarak
Fritjof Schuon ve S. H. Nasr gösterilebilir. İslam dini bağlamında modern zamanlarda
dillendirilen dışlayıcı, kaypsayıcı ve çoğulcu yaklaşımlar hakkında genel bir fikir edinmek
için bkz. (Acar, 2014: 287-316)
Din fəlsəfəsi
- 129 -
“kimlerin kurtuluşa ereceği” sorularına verilen dışlayıcı cevapta, doğruluk
ve kurtuluş meselelerinin ayrılmazlığı farzedilmektedir. Buna karşılık dini
çoğulculuğu savunanların bulduğu cevap, pek çok dinin aynı hükümde oldu-
ğu ve farklı dinlerin müntesiplerinin aynı şekilde kurtuluşa ereceği şeklinde-
dir. Ancak bu yaklaşımda dinî inançlar, insânî bilgimizde sezgisel olarak ka-
bul ettiğimiz, hakikî anlamda doğruluğunu (yani gerçekliğe bir şekilde teka-
bül etmeyi) yitirmekte, dinî dil gayri hakikiyeci tarzda yorumlanmaktadır.
Ancak böyle bir yorumun herhangi bir dini inancı benimsemeyi ne kadar
meşru veya makul kılacağı oldukça tartışmaya açıktır.
İslam dininde, dini metinlerde dini inançların doğru veya yanlış oldu-
ğu kesinlikle vurgulanmakla birlikte, “doğru inançlara sahip olmak” ile
“kurtuluşa ermek” arasındaki ilişkinin zorunlu şart ilişkisi olarak kurul-
madığı kanaatindeyim. Elbette ki böyle bir iddianın ayrıntılı olarak temel-
lendirilmesi gerekir. Böyle bir temellendirmeye girişmek başka bir konuş-
manın konusunu teşkil edebilir. Ancak genel olarak söylemek gerekirse,
böyle bir izah bir yandan inançların doğruluğunu hakikiyeci anlamda kabul
etmeyi, dini öğretileri anlatma ve yayma çabasını ve İslam inançlarına aykırı
olan inançları eleştirip reddetmeyi anlamlı kılmaktadır. Diğer yandan da,
muayyen bir insan yahut da grup olarak, hiç kimsenin
öldükten sonra ne ola-
cağına dair son kararı bizim vermemizi gerektirmemektedir. Bu yaklaşım
bir anlamda bildiğimiz doğruyu paylaşma ve anlatma yükümlülüğü sunar-
ken, diğer taraftan hiç kimse karşısında onu cennete veya cehenneme gön-
derme yetkimizin olmadığını teslim etmektedir. İnsanların doğru inançları
benimseme hususunda, kendilerinden bağımsız şartların onları etkilemesini
dikkate almaktadır. İnsanların sorumluluklarının, sahip oldukları güçle ya-
hut imkânlarla orantılı olduğunu teslim etmektedir.
Kaynakça
Race, A. (1982)
Christians and Religious Pluralism: Patterns in the
Christian Theology of Religions. Maryknoll, N.Y.: Orbis Books.
Wood, A. (2011) “Kant’ın Deizmi” (çev. Necmettin Tan),
Ankara
Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, (52/1): 327-347.
Fəlsəfə və sosial-siyasi elmlər – 2016, № 2
- 130 -
Aslan, A. (2006)
Dinler ve Hakikat: J. Hick ve S. H. Nasr’ın
Felsefesinde Dini Çoğulculuk. İstanbul: İsam Yay.
Meister, C. (2009)
Introducing Philosophy of Religion. New York,
NY: Routledge.
The Bhagavad Gîtâ (1993) (trans.&interp. Franklin Edgerton)
Cambridge, MA: Harvard University Press.
Schuon, F. (2002)
Form and Substance in the Religions (çev. Mark
Perry & Jean-Pierre LaFouge) Bloomington, IN:
World Wisdom
.
İmam Gazâlî (1994) “Faysalu’t-Tefrika”,
Mecmûʿatu Resâili’l-İmâm
el-Gazzâlî. Beyrut: Daru’l-Kütübi’l-İlmiyye.
Hick, J. (1989)
An Interpretation of Religion. London: Macmillan and
New Haven CT: Yale University Press.
Schuon, F. (1993)
Transcendent Unity of Religions. Wheaton, Ill.,
Madras & London: Theosophical Publishing House.
John Hick, (1993)
God and the Universe of Faiths. London:
MacMillan Pub.
Runzo, J. (1991) “Kant on Reason and Justified Belief in God,”
Kant’s Philosophy of Religion Reconsidered (ed. Philip J. Rossi; Michael
Wreen) Bloomington, IN: Indiana University Press.
Rahner, K. (2013) “Dinî Kapsayıcılık” (çev. Rahim Acar)
Din
Felsefesi: Seçme Metinler (ed.
William Hasker, Michael Peterson, Bruce
Reichenbach, David Basinger) İstanbul: Küre Yay.: 782-792.
Peterson, M. v.d. (2006)
Akıl ve İnanç: Din Felsefesine Giriş (çev.
Rahim Acar) İstanbul: Küre Yay.
Netland, H. A. (1991)
Dissonant Voices: Religious Pluralism and the
Question of Truth. Canada: Regent College Pub.
Knitter, P. F. (1985)
No Other Name? A Critical Survey of Christian
Attitudes Toward the World Religions. New York: Orbis Books.
Acar, R. (2014) “Dinî Çeşitlilik”,
Din Felsefesi El Kitabı (ed. Recep
Kılıç, M. Sait Reçber) Ankara: Grafiker Yay.: 287-316.
Acar, R. (2007)
Dinî Çoğulculuk: İdealler ve Gerçekler. Ankara: Elis
Yay.
Atay, R. (2012)
Ernst Troeltsch’un Din Felsefesi. Ankara: Yayınevi
Yay.
Atay, R. (2014)
Religious Pluralism and Islam: a Critical Reading of
John Hick’s Pluralistic Hypothesis. Saarbrücken: Scholars’ Press.
Rowe, W. L. (2007)
Philosophy of Religion: An Introduction.
Wadsworth, Cengage Learning.