1. Um félagsfræði og skyldar greinar Um sögu félagsfræðinnar

Uppúr 1900 vildi launafólk semja sameiginlega um laun

Stéttarfélög semja um kaup og kjör félagsmanna í kjarasamningum

Aðalkjarasamningar
- Lágmarkslaun og vinnutími

Sérkjarasamningar
- ýmis atriði varðandi einstaka faghópta

Báðir samningsaðilar verða að samþykkja kjarasamninginn

Ef sátt næst ekki er deilan send til sáttasemjara

Verkfallsréttur

• Launafólk hefur rétt til að boða til verkfalls, náist ekki sátt um kaup og kjör

• Nokkrir faghópar hafa ekki verkfallsrétt, s.s. Lögregla og brunaverðir

• Í verkfalli stöðvast starfsemi og fólk verður af launum

• Starfsfólk fær greitt úr verkfallssjóði

• Atvinnurekendur geta beitt verkbanni til að knýja launafólk til samninga

• Verkfallsréttur sem lýðræðisréttur til að knýja fram lögmæt kjör

• Kjaranefnd eða félagsdómur til að skera úr um kaup og kjör

• Umræða: Meira um verkföll bls. 245

Ríkið og vinnumarkaðurinn

• Áhrif ríkis á gerð kjarasamninga

• Bann við launahækkunum

• Þjóðarsáttarsamningur 1990
  - launahækkunum stillt í hóf
  - ríkisstj. lofaði stöðugu verðlagi og úrbótum í félags- og trygg.málum

• Launakjör tengd framboði og eftirspurn vinnuafls

• Kynbundinn munur - ,,kvennastéttir”, t.d. Leikskólakennarar

• Föst laun og árangurstengd

• Er bilið milli fátækra og ríkra að aukast?

15. Hvað eru stjórnmál?

Hvað eru stjórnmál (pólitík)?

• Allar opinberar ákvarðanir sem hafa þýðingu fyrir okkur, ásamt allri starfsemi sem reynir að hafa áhrif á þessar ákvarðanir

• Vald: Hver fær hvað, hvenær og hvernig

• Einræði

• Lýðræði

Lýðræði

• Lýðræði - Fólkið stjórnar og ákveður sameiginlega hvernig landinu skuli stjórnað. Allir hafa sömu tækifæri (þrátt fyrir stétt og stöðu) til að segja sína skoðun og taka þátt í ákvörðunum um mál er varðar samfélagið.

• Uppruni - Forn-Grikkir frá um 450 f.kr.

• Lýðræði í Aþenu - Allir frjálsir borgarar tóku sjálfir þátt (og voru skyldugir til) í öllum ákvörðunum sem snertu borgríkið

• Lýðræði þetta útilokaði þræla og konur

Vald

• Max Weber – möguleiki á að stjórna hegðun annarra, með eða án samþykkis þeirra

• Lýðræðisríki – vald hjá meirihluta

• Mannréttindi tryggja vernd gegn valdníðslu

• Einræði – réttleysi þegna

Beint og óbeint lýðræði

• Beint lýðræði (þjóðaratkvæðagreiðsla)
  – Allir geta átt þátt í ákvörðun, t.d. Í þjóðaratkvæðagreiðslu sem sýnir beinan vilja meirihlutans.

• Óbeint lýðræði (fulltrúalýðræði)
  – Fulltrúar eru valdir til að taka ákvarðanir hvað varðar þjóðfélagið. Þingmenn eru fulltrúar fólksins og eru kosnir á þing í almennum kosningum. Almenningur hefur þannig óbein áhrif á ákvarðanatökur en hefur enga tryggingu fyrir því að þeirra ákvarðanir nái í gegn.

Einsflokks- og fjölflokkakerfi

• Fjölflokkakerfi – kjósendur geta valið milli tveggja eða fleiri flokka í kosningum, opnar umræður (Vesturlönd, þ.á m. Ísland)

• Tveggjaflokkakerfi – tveir stórir flokkar berjast um völdin ásamt nokkrum mun smærri (USA)

• Einsflokkskerfi – aðeins einn flokkur löglegur en kosið er á milli manna (Austur-Evrópa fyrir fall járntjaldsins, Norður-Kórea, nokkur íslömsk ríki)

Hlutverk stjórnmála

• Skipting gæða á milli þegna

• Forgangsröð aðgerða – heilsugæsla, samgöngur, menntamál, stóriðja ofl.

• Fjárlög – fjárlagafrumvarp hvers árs, hvernig skuli nota tekjur Ríkissjóðs

• Tekjulind ríkisins – skattar og gjöld af framleiðslu, sala á vörum og þjónustu

• Útgjöld meiri en tekjur – skuldabaggi

16. Kosningar og stjórnmálaflokkar

Kosningahegðun

• Fáir Íslendingar flokksbundnir

• Lítill áhugi á stjórnmálum hjá ungu fólki

• Flestir á miðjum aldri

• Málefnin sem ráða kosningum

• Markaðssetning stjórnmálanna

• Ímynd og framkoma frambjóðenda (USA)

Kosningaþátttaka

• Karlar fá kosningarétt 1843

• Konur fá kosningarétt árið 1915

• Mjög takmarkaður réttur
  – 1874-1903 aðeins 10% þjóðarinnar

• Kosningaþátttaka á Íslandi í dag: 85-90%

• Evrópa: 80-90%

• Bandaríkin: 50-60%
  - Þarf þarf að skrá sig sérstaklega á kjörskrá

Kosningar

• Almennur kosningaréttur á Íslandi
  - réttur til að kjósa til Alþingis og sveitastjórna
  - 18 ára og eldri

• Kjörgengi
  - sá sem getur boðið sig fram til kosninga til Alþingis eða sveitarstjórnar
  - 18 ára og eldri

• Norðurlandabúar sem hafa verið búsettir í 3 ár á Íslandi mega kjósa í sveitarstjórnakosningum

• Kjörskrá
  - listi yfir þá einstaklinga sem hafa kosningarétt

Framboð

• Framboðslisti – endurspeglun af kjósendum, samstaða framboðsmanna

• Prófkjör – valið á lista í atkvæðagreiðslu

• Uppstillingarnefnd – stillir upp lista, ekkert prófkjör – breiður hópur fólks

• Kynjakvóti – jöfnun á stöðu kynjanna

• Á Íslandi: 25-30% konur á þingi

Konur og stjórnmál

• Umræða: lesið gráa gluggann á bls. 258-9

• Hvað kemur ykkur helst á óvart?

• Hvað kemur ykkur ekki á óvart?

• Eru Íslendingar framarlega í jafnréttismálum?

• Finnst ykkur kyn þingmanna og ráðherra skipta máli? Af hverju?

Kjördæmi (áður 8, nú 6)

• Suðurkjördæmi - Suðurland og Suðurnes
  - 9 kjördæmakjörnir þingmenn
  - 1 uppbótarþingmaður

• Suðvesturkjördæmi – Reykjanes án Suðurnesja
  - 9 kjördæmakjörnir þingmenn
  - 2 uppbótarþingmenn

• Reykjavík Suður – Vesturbær, Laugarnes, Hlíðar
  - 9 kjördæmakjörnir þingmenn
  - 2 uppbótarþingmenn

• Reykjavík Norður – Grafarvogur, Breiðholt, Vogar
  - 9 kjördæmakjörnir þingmenn
  - 2 uppbótarþingmenn

• Norðvesturkjördæmi – Vesturl., Vestf. og Norðurl. Eystra
  - 9 kjördæmakjörnir þingmenn
  - 1 uppbótarþingmaður

• Norðausturkjördæmi – Norðurland Eystra, Austurland og Siglufjörður
  - 9 kjördæmakjörnir þingmenn
  - 1 uppbótarþingmaður

Misvægi atkvæða og uppbótarþingsæti

• Misvægi atkvæða kjósenda eftir kjördæmum

• Hlutfallskosning – framboðslistar fá fulltrúa í hlutfalli við atkvæðamagn sitt í hverju kjördæmi

• Uppbótarþingsæti – jöfnun á möguleika framboðslistanna að koma fulltrúa sínum að í réttu hlutfalli við fylgi listanna

• Ekki er skylda að bjóða fram í öllum kjördæmum

• 63 þjóðkjörnir þingmenn á Alþingi

Stjórnmálaflokkar

• Barátta og málefni

• Framboðslistar

• Stefnuskrár – forgangsröð baráttumála

• Valdið kemur frá félagsmönnum

• Nýliðun – mikilvæg hverjum flokki

• Ungt fólk og konur hvattar til samstarfs

• Flokksfélög - kjördæmafélög, ungliðahreyfingar, kvennafélög o.s.frv.

Íslenska flokkakerfið

• 4-6 stjórnmálaflokkar

• Gamla 4-flokkakerfið: Framsóknarflokkur, Alþýðuflokkur, Sjálfstæðisflokkur, Alþýðubandalag

• Nú: Framsóknarflokkur, Sjálfstæðisflokkur, Samfylkingin, Vinstri grænir, Frjálslyndi flokkurinn

• Samsteypustjórnir – 2 eða fleiri flokkar

• Vinstri/hægri – úr frönsku stjórnarbyltingunni, fór eftir því hvoru megin menn sátu í salnum

• Vinstri – jafnaðarstefna, breytingar

• Hægri – íhaldsstefna, varðveisla

17. Aðrar áhrifaleiðir í stjórnmálum

Hagsmunasamtök

• Alþýðusamband Íslands (áður í samfloti með Alþýðuflokknum)

• Bandalag starfsmanna ríkis og bæja

• Bandalag háskólamenntaðra ríkisstarfsmanna

• Samtök Iðnaðarins

• Landssamband íslenskra útvegsmanna

• Verkstjórasamband Íslands

• Samband íslenskra bankamanna

• Kennarasamband Íslands

• Farmanna- og fiskimannasamband Íslands

Kvótakerfið

• Fiskveiðar frjálsar fyrir 1977

• Ofveiðar

• Sóknarmarkið – afnumið 1990

• Kvótakerfi árið 1984 – hvert skip hefur ákveðna hlutdeild í heildaraflamarki hverrar fisktegundar – framseljanlegt og leigjanlegt

• Hindrun ofveiða – verndun fiskistofna

• Úthlutun kvóta – eign og samdráttur

• Á kvótakerfið rétt á sér?

Hlutverk og áhrif hagsmunasamt.

• Þrýstihópar, s.s. Náttúruverndarsamtök

• Hagsmunasamtök, t.d. atvinnurekendur og stóriðjufrömuðir

• Verkfallsaðgerðir

• Mismunandi sterk samtök

• Greenpeace, World wildlife fund – aðalbaráttúmál: hvalveiðar

• Lobbyismi – þrýstihópar notfæra sér óformlegt samband við embættismenn og stjórnmálamenn til að hafa áhrif.

Fjölmiðlar

• 4 ríkisvaldið – dagblöð, útvarp, sjónvarp

• ,,Varðhundar almennings” – mikið vald

• Miðlun upplýsinga

• Mikil áhrif á skoðanir almennings

• Kastljósinu beint að einu máli – önnur gleymast – val fréttastofunnar

• Fjölmiðlar geta óbeint þvingað eða knúið stjórnmálamenn til aðgerða í ýmsum málum með fréttaflutningi sínum

• Fjölmiðlar halda uppi gagnrýnni umræðu og veitir ráðandi öflum ákveðið aðhald

• Umræða: Hvaða skoðun hefur þú um setningu laga um eignarhald fjölmiðla? Ber fólk almennt virðingu fyrir fjölmiðlum og tekur umfjöllun þeirra trúanlega? Af hverju?

Skyndihópar og ólögl. aðgerðir

• Skyndihópur – þverpólitískur hópur sem sameinast í baráttu um ákveðið málefni

• Fjöldamótmæli, undirskriftaherferðir, skyndiverkföll

• Kvennafrídagurinn 24. Október 1975: Konur lögðu niður vinnu til að sýna stjórnvöldum fram á mikilvægi starfa sinna

• Ólöglegar aðgerðir
  - Greenpeace-samtökin – aðför að selveiðiþjóðum
  - Sea-Shepherd-samtökin: Sökktu tveimur hvalveiðibátum í Reykjavíkurhöfn árið 1986 í mótmælaskyni við hvalveiðar Íslendinga. Litlu munaði að einn maður færist.

• Umræða: Hvað finnst ykkur um forgangsmál náttúruverndarsamtaka? Á málstaðurinn eða möguleikar á fjármagni að ráða?
  (varúð: kennarinn er ekki hlutlaus í þessu máli)

18. Alþingi, ríkisstjórn og stjórnsýsla

Fél 103

Einstaklingur og samfélag

• Lesið vel 18. Kafla.

• Löggjafarvald: Gerið grein fyrir hlutverki löggjafans, hvaða hlutverki þingflokkar og fastanefndir gegna. Athugið hugtökin þingflokksformenn, formenn fastanefnda og þingmenn.

• Framkvæmdavald: Gerið grein fyrir hlutverki ríkisstjórnarinnar sem handhafa framkvæmdavalds. Hverjir eru ráðherrar og úr hvaða flokkum eru þeir?

• Dómsvald, forsetavald og sveitarstjórnir: Gerið grein fyrir hlutverki

• dómstóla, bæði héraðsdóms og hæstaréttar. Hverjir eru handhafar forsetavalds á Íslandi? Gerið grein fyrir meginhlutverki sveitastjórna og helstu embætta innan stjórnsýslunnar.

19. Lýðræðið nú
– og í framtíðinni

Lýðræðið er ekki sjálfgefið

• Í raun sjaldgæf mannréttindi

• Löng og erfið fæðing

• 150 ár á Íslandi

• Átök milli hópa

• Efnahagsbati og jafnari kjör í kjölfar lýðræðisþróunar

NATO

• North-Atlantic Treaty Organization

• Varnarbandalag Evrópu

• Herstöð bandaríska sjóhersins í Keflavík

• Andstaða við NATO
  - Samtök herstöðvarandstæðinga 1972
  - Keflavíkurganga
  - Vinstri grænir

Að hafa ekkert vit á stjórnmálum

• Léleg afsökun

• Vanmáttarkennd grefur undan lýðræði

• Allir eiga að taka afstöðu

• Nauðsynlegt að fylgjast með

• Ekkert er okkur óviðkomandi hvað varðar stjórnun landsins

• Okkar framtíð er í húfi

• Hvað er hægt að gera: Lesa stefnuskrár stjórnmálaflokka, kynna sér uppbyggingu ríkisvaldsins, fylgjast vel með þjóðfélagsumræðunni ofl.

Hver á að stjórna og hverjum?

• Áhrif alþingis- og sveitarstjórnamanna

• Sérfræðingar valdamiklir

• Persónuleg tengsl ýmissa hópa við stjórnmálamenn

• Áhrif fjölmiðla
  - lesa í fréttaflutning með gagnrýni

Vandamál framtíðar og lifandi lýðræði

• Fortíðarvandi – framtíðarvandi

• Kostnaður velferðarkerfisins

• Virkni lýðræðissins á ábyrgð hvers einstaklings

• Virk umræða

• Virk þátttaka borgaranna

20. Samfélag þjóða

Stór ríki – smá ríki

• Ríki heimsins:
  - 1945: 50 ríki
  - 2001: um 200

• Sovétríkin - stórríki
  - liðuðust í sundur 1991
  - til urðu 15 ný ríki

• Ísland er smáríki
  - 280 þús. íbúar
  - lítil völd í alþjóðamálum

Samskipti ríkja

• Valdabarátta og spenna

• Þjóðarréttur – samskipti milli þjóða, verslun, viðskipti, nýting náttúruauðlinda og hernaður

• Ekkert ríki hefur rétt á að blanda sér í innanríkismál annars ríkis (USA að brjóta þetta?)

• Alþjóðasamningar - Alþjóðahvalveiðiráðið

• Smáríki afsala sér hluta af völdum í skiptum fyrir hagsmuni

Vald og valdbeiting

• Hervald
  - hótanir um hernaðaríhlutun
  - vígbúnaðarkapphlaup

• Efnahagsvald
  - viðskiptaþvinganir (Kúba, Serbía, Írak)
  - efnahagsaðstoð við sum lönd

• Hugmyndafræðilegt vald
  - dulið
  - Menningarleg neysla - Bandarísk menning
  - Trúarlegar hreyfingar
  - Islam (Khomeni og byltingin í Íran 1979)

• Valdið er hverfult og óútreiknanlegt

• Umræða:

Hryðjuverk - Umræða

• Lesið gráa kaflann um hryðjuverk.

• Getið þið sett ykkur í spor hryðjuverkamanna?

• Finnst ykkur málstaður þeirra eiga rétt á sér?

• Hvaða öðrum aðferðum ættu þeir að beita?

• Myndu þeir ná sama eða betri árangri?

• Verður einhvern tímann hægt að útrýma hryðjuverkum?

Breytt heimsmynd frá lokum síðari heimsstyrjaldarinnar

• Seinni heimsstyrjöldin 1939-1944
  - Bandamenn gegn Þjóðverjum og Japönum

• Kalda stríðið 1945-1991
  - Austur gegn vestri / Kommúnismi gegn kapítalisma
  - Vígbúnaðarkapphlaup
  - Hætta á kjarnorkustríði
  - Hrun Berlínarmúrsins – endalok kalda stríðsins

• Varnarmál: Íslendingar gera varnarsamning við USA árið 1941 (Keflavíkursamningurinn)

Verkefni

• Athugið vel eftirtalin alþjóðasamtök, s.s. hlutverk þeirra, sögu, samtök og deildir innan þeirra og aðildarþjóðir

• Sameinuðu þjóðirnar

• Amnesty International

• Atlantshafsbandalagið (NATO) og Varsjárbandalagið

21. Alþjóðleg viðskipti

Ástæður viðskipta

• Ólík náttúrleg skilyrði landa

• Ódýrt vinnuafl í sumum löndum

• Ólíkt tæknistig þjóða

• Útflutningur nauðsynlegur þar sem þarf að framleiða ákveðin fjölda, t.d. Bíla svo framleiðslan borgi sig (dæmi: Svíþjóð – Saab og Volvo)

• Óskir neytenda um ólíkar vörur og –merki

• Þróun vörutegunda er dýr og kallar á stóran markað

Afleiðingar viðskipta

• Aukin samskipti milli þjóða

• Sérhæfing

• Utanríkisverslun – aukinn hagvöxtur

• Fríverslun
  - óháð viðskiptahindrunum á borð við innflutningshöft og tolla
  - Dæmi: EFTA

• Tollur gerir vörur dýrari og dregur úr samkeppnishæfni þeirra við innlendar vörur

Alþjóðleg samtök

• WTO – Alþjóðaviðskiptamálastofnunin
  - Mótar reglur fyrir verslun og viðskipti milli 108 ríkja heims, þ.m.t. Ísland
  - Stuðla að aukinni fríverslun
  - Stuðla að tollalækkunum
  - öll ríki við sama borð

• OECD – Efnahags- og framfarastofnun
  - samtök 30 helstu iðnríkja heims
  - Tryggja stöðugan hagvöxt aðildarlanda

Evrópusambandið (ESB / EC)

• Stjórnmálalegur og efnahagslegur samruni Evrópulanda

• Rúmlega 20 aðildarríki

• Fjórfrelsi (Rómarsáttmálinn 1986):
  - Frjálst framboð af vörum
  - Frjálst framboð þjónustu
  - Frjálst framboð af peningum
  - Frjálst framboð vinnuafls

• Maastricht-samkomulagið (1992)
  - Sameiginlegur gjaldmiðill fyrir öll aðildarríki fyrir árið 2000

• Öll ESB-ríki hafa tekið upp evruna utan Danmörku, Svíþjóð og Bretland

Stjórn ESB

• Sambandsráðið – fulltrúar ríkisstjórna aðildarríkja – misjafnt vægi atkvæða eftir stærð ríkja – sér um hagsmunamál aðildarríkja

• Framkvæmdanefndin – 20 evrópskir embættismenn – sjá um hagsmunamál stofnana

• Evrópuþingið – Ráðgjafastofnun, fulltrúar kosnir af kjósendum í aðildarríkjum sambandsins – sjá um máefni er snerta íbúa aðildarríkjanna

• Yfirþjóðleg stofnun – ríki verða að beygja sig undir ákvarðanir þess, þótt það stríði gegn hagsmunum þeirra

• Umræða: Ætti Ísland að sækja um aðild að ESB? Hverjir eru kostir þess og gallar?

EFTA, EES og Schengen

• Fríverslunarsamtök Evrópu

• Milliríkjaverslun með iðnaðarvarning og sjávarafurðir

• Aðildarríki: Ísland, Sviss, Lichtenstein og Noregur

• Mikil samvinna milli Norðurlanda

• Evrópska efnahagssvæðið

• Engar takmarkanir á vinnuafli, peningum, vörum og þjónustu í stærstum hluta Evrópu

• Schengen – ekkert vegabréfaeftirlit en hert eftirlit á ytri landamærum Schengen

• Óbreytt tollaeftirlit

• Aukið öryggi – aukið samstarf

Aðrir þættir í alþjóðasamfélagi

• Áhrif og þróun viðskiptablokka

• Norður-Suður átök
  - Þróunarlöndin vs. Vesturlönd

• Óréttlát skipting milli ríkra og snauðra

• Vandamál þróunarlanda

• Mikil fólksfjölgun í 3ja heiminum – fækkun á Vesturlöndum (t.d. Ítalía)

• Umræða: Hvaða orsakir liggja á bak við auknum barneignum? En hvað veldur því að barneignum fækkar? Af hverju?