1. ÜMumi DİLÇİLİk I indd
Yüklə 10,63 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 4. DİLİN LÜĞƏT TƏRKİBİNİN İNKİŞAFI
| II şəxs
III şəxs Sənin qardaşına Onun qardaşına Sənin evinə Onun evinə Sənin əməyinə Onun əməyinə Diqqətlə fikir verildikdə məlum olur ki, III şəxsdə “qardaşına” demək mümkün deyildir.
Hər bir dilin ibtidai dövründə onun lüğət tərkibi son dərəcə kasıb olur. Lakin lüğət tərkibindəki bu kasıb- lıq xalqın hərtərəfli inkişaf tarixi ilə bağlı olaraq get-gedə zənginləşmə prosesi ilə əvəz olunur. Lakin lüğət tərkibi öz inkişafında müəyyən mərhələlər və dövrlər keçirir. Bu mərhələ və dövr lər əsasında lüğət tərkibi dialektik inkişaf prosesinə malikdir. Həmin inkişaf prosesi nəticəsində di- lin lüğət tərkibində baş verən dəyişikliklər müxtəlif tipli olur. Xalqın həyatının inkişafında baş verən dəyişikliklər Ü M U M İ D İ L Ç İ L İ K – I C İ L D 433
öz əksini birinci növbədə dilin lüğət tərkibində əks etdirir. Bunun nəticəsində dilə yeni sözlər daxil olur. Lakin qeyd etmək lazımdır ki, həmin yeni sözlər dilin daxili qayda- qanunları əsasında yaranır. Əks təqdirdə o, heç kim tərə- findən başa düşülə bilməz. XX əsrin əvvəllərində yeni ictimai quruluşun meydana gəlməsi ilə əlaqədar olaraq Azərbaycan dilinə qardaşlıq, dostluq, nümayişçi, tətilçi, bəra
ründüyü kimi, həmin sözlər Azərbaycan dilinin morfoloji sözyaratma modelləri //-çı
Dildə yeni sözlərin işlənmə dərəcəsi eyni olmur və bunlar dilin zənginləşməsi və inkişafına eyni dərəcədə təsir göstərə bilmir. Buna görə də onların bir qismi dilin lüğət tərkibini zənginləşdirməyə xidmət edirsə, digər qismi (dilin daxili qayda-qanunlarına uyğun gəlməyən- ləri) dilin inkişafına əngəl törədir. Azərbaycan dilinin lüğət tərkibinin zənginləşməsi və inkişafında ərəb, fars, türk, rus və başqa dillərə məxsus alınmaların müəyyən hissəsi mühüm rol oynamışdır. Bununla bərabər, Azər- baycan dilinin lüğət tərkibinə daxil olmuş bir çox alın- malar get-gedə öz işləklik dərəcəsindən düşmüş və sıra- dan çıxmaqdadır. Məsələn, rubəru, ərzi-hal, nöqteyi-nəzər,
Dildə bir qrup sözlərin arxaikləşməsi də lüğət tərki- binin inkişaf istiqaməti kimi qiymətləndirilir. Çünki lüğət tərkibindəki sözlərin bir qismi hər hansı tarixi inkişafı nə- ticəsində arxaikləşib öz işləkliyini itirir. Məsələn, Azər- baycan dilinin XX əsrdən əvvəlki mərhələlərində işlənən xan, nökər, yüzbaşı, qalxan, qılınc, baqqal, divanxana, mədrəsə, Ü M U M İ D İ L Ç İ L İ K – I C İ L D 434
mollaxana, xış, cütçü və s. sözlər ifadə etdikləri anlayış və məfhumların sıradan çıxması ilə əlaqədar dildə köhnəl- məyə başlamışdır. İndi həmin sözlərdən yazıçı və şairlər öz əsərlərində keçmiş həyat lövhələri yaradarkən istifadə edirlər. Yer üzündə dünya xalqları bir-biri ilə çoxcəhətli əla qə- lərə malik olduğuna görə onların dilləri də qarşılıqlı şəkil- də bir-birinə təsir göstərir və bir-birini zənginləşdirir. Dilin lüğət tərkibinin inkişaf prosesi xalqın tarixi inkişafı ilə vəhdət təşkil edir. Xalqın tarixini izləmədən lüğət tərkibindəki inkişaf meyillərini aşkar etmək müm- kün olmaz. Hər bir xalqın tarixi ictimai-siyasi, iqtisadi, mədəni, təsərrüfat hadisələri ilə zəngindir. Bu mürək- kəb və çoxcəhətli xalq tarixi dilin lüğət tərkibində leksik vahidlər şəklində ifadə olunur. Dilin lüğət tərkibinə yeni söz və ifadələrin daxil olması, sözlərin yeni məna kəsb etməsi, sözlərin arxaikləşməsi, sözün mənasını itirməsi, alınmaların dilə daxil olması və s. dil hadisələri xalqın tarixi izlərini lüğət tərkibində həkk edib möhkəmlən- dirir. Müasir Azərbaycan dilində arxaikləşmə, sözlərin yeni məna kəsb etməsi, alınmalar və s. dil materialları- nın öyrənilməsi təbii olaraq Azərbaycan xalqının tarixi ilə bağlı aparılır. Dilin inkişafından bəhs edən əsərlərdə dillərin başlı- ca inkişaf dövrləri cəmiyyətin inkişaf dövrləri ilə əlaqədar öyrənilir. Yüklə 10,63 Mb. Dostları ilə paylaş:
|