1. Verilənlərin ötürülməsinin peyk kanalı qəbuledicisinin struktur sxeminin seçilməsi və əsaslandırılması

Yüklə 423,84 Kb. səhifə 4/5 tarix 31.05.2023 ölçüsü 423,84 Kb. #114551

Buraxılış işi

Bu səhifədəki naviqasiya:

• S - diapazon 1,93-2,70 C - diapazon
• X - diapazon
• K - diapazon

Aralığın adı	Tezlik diapazonu, QHz
L diapazonu	1,452 - 1,550 и 1,61 - 1,71
S - diapazon	1,93-2,70
C - diapazon	3,40-5,25 и 5,725-7,075
X - diapazon	7,25-8,40
Ku - diapazon	10,70-12,75 и 12,75-14,80
Ka-aralığı	15,4-26,5 и 27,0-50,2
K - diapazon	84-86

Peyk yayım sistemləri üçün Cədvəl 1-də təqdim olunan tezlik diapazonları ayrılmışdır. Son iki diapazon - Ka və K - demək olar ki, heç vaxt istifadə edilmir və hələ də eksperimental hesab olunur. Bununla belə, bu diapazonlarda peyk televiziya proqramlarının yayımlanması qəbuledici antenaların diametrini əhəmiyyətli dərəcədə azaldacaq. Məsələn, Ku-bandlı antenaların (10,70 - 12,75 QHz) xarakterik ölçüləri 0,6 - 1,5 m olarsa, eyni dəyərdə olan K diapazonlu antenaların (84 - 86 QHz) ölçüləri 0,10 - 0,15 m olacaqdır. Bundan əlavə, bu lentlərin informasiya tutumu daha yüksəkdir. İnformasiya tutumu müəyyən tezlik diapazonunda yerləşdirilə bilən televiziya kanallarının sayına aiddir.
Bu diapazonların inkişafında əsas problem iqtisadi, yəni ucuz kütləvi fərdi qəbuledicilərin yaradılması problemidir.
Televiziya yayımının keyfiyyətinə artan tələblər, onun texnologiyasının daha da təkmilləşdirilməsi televiziya proqram siqnallarının yaradılması, qeydə alınması və ötürülməsi üçün yeni effektiv üsulların tapılması zərurətinə səbəb olur. Uzun illərdir ki, televiziya işıq siqnalını təsvirin elektrik analoquna çevirən analoq televiziya siqnalından istifadə edir.
Televiziya siqnallarının ötürülməsi üçün əsas tələb minimum təhrifin təmin edilməsidir. Bununla belə, teleproqram siqnallarının yaradılması və qeydə alınması prosesində, eləcə də onların analoq televiziyada istifadə olunan üsul və vasitələrlə rabitə xətləri üzərindən ötürülməsi zamanı siqnallar emal və təkrar ötürülmələrin sayının artması ilə toplanan təhriflərə məruz qalır. Bu təhriflər, maqnit lentində video yazıların elektron redaktəsi ilə həyata keçirilən proqramları birləşdirərkən xüsusilə güclüdür.
Redaktə zamanı qaçılmaz olan proqram fraqmentlərinin təkrar yazılması ilə analoq siqnalların keyfiyyətində əhəmiyyətli dərəcədə pisləşmə baş verir. Analoq tipli televiziya siqnalları görüntü keyfiyyətinin daha da yaxşılaşdırılmasını və müxtəlif xüsusi effektlərin imkanlarını məhdudlaşdırır. Qeyd edilən məhdudiyyətləri televiziya siqnalının rəqəmsal formasına keçməklə aradan qaldırmaq olar. Buna görə də, son illərdə rəqəmsal televiziyaya daha çox diqqət yetirilir.
Əvvəlki paraqraflarda baxılan tək və rabitəli rəqs konturların filtrləmə xassələrinə malik olmalarına baxmayaraq, rəqsləri müəyyən tezlik intervalında tamamilə buraxmağa və ya kəskin söndürməyə qadir deyildir; onların seçiciliyi bu məqsəd üçün kifayət deyil. Mürəkkəb rəqslərdən müəyyən tezlikli toplananları seçmək və ya söndürmək üçün daha mürəkkəb sxemlərdən istifadə olunur. Kəskin tezlik seçiciliyinə malik olan xətti dövrələr elektrik filtrləri (süzgəcləri) adlanır. Filtr müəyyən tezlik intervalında rəqsləri buraxmalı, qalan tezliklərdə isə söndürməlidir. Buraxılan tezlik oblastına filtrin şəffaflıq zolağı, buraxılmayan tezliklərin təşkil etdiyi oblasta isə qeyri - şəffaflıq zolağı deyilir. Bu iki oblastı ayıran tezlik filtrin sərhəd tezliyi adlanır. Şəffaflıq zolağına görə filtrlər aşağıdakı növlərə bölünür: alçaqtezlikli, yüksək tezlikli, buraxan zolaqlı və buraxmayan zolaqlı (maneəli) filtrlər.
Radiorele rabitə xətləri çoxlu miqdarda telefon və televiziya məlumatlarını ötürmək üçündür. RRX-n çoxu tezlik bölgülü kanallar üzrə tezlik modulyasiyası ilə işləyirlər.
Əsas parametrləri:
-modulyasiya indeksi _m =2.5-3;
- modulyasiya edici siqnalın spektirinin eni 6-10 MHs;
- yüksək tezlik spektirinin eni 20-25 MHs;
- qonşu stansiyalar arasında məsafə 50 km.
Radiorele stansiyalarının aşağıdakı göstəricilərinə yüksək tələblər qoyulur: etibarlıq və xarakteristikalarının stabilliyi. Belə ki trassada çoxlu stansiyalar mövcuddur. Son stansiya qəbuledicisinin struktur sxemi şəkil 6-də əks etdirilmişdir.

Bu qəbuledicilərin pereselektorunda yüksək keyfiyyətli seçici sistemlərdən istifadə edilir. Aralıq tezlik 1QHs tezliyə qədər diapazonlarda, f_np=35 MHs, 1QHs-dən böyük diapazonlarda f_np=70 MHs .
Aralıq tezlikdə seçici dövrə kimi kvars süzgəclərindən istifadə edilir. Buraxma qabiliyyətindən asılı olaraq zolağın eni 30-40 MHs olur. Zolaq daxilində güclənmənin qeyri-bərabərliyi 0.1-0.2 dB- dən böyük olmur.
Tezlik detektoru (TD) yüksək xəttilikli detektor xarakteristikasına malik olur. Adətən RRX qəbuledicisində iki qarşılıqlı kökdən salınmış konturu olan TD –dan istifadə edilir.
Detektorlanmış gərginlik vidieogücləndirici (VG) vasitəsi ilə gücləndirilir və son avadanlığa ötürülür.
Son avadanlığın tərkibinə ,çox kanallı telefon məlumatları ötürülərkən kanalları ayıran qurğu və ya televiziya siqnalları çeviricisi (televiziya mərkəzinə və ya retranslyatora ötürmək üçün) daxil ola bilər.
Aralıq qovşaq stansiyalarında kı qəbuledicilərdə şəkil 7-dəki sxem üzrə qurulurlar. Bu stansiyalarda telefon kanallarını tam və ya hissəcə ayırmaq mümkündür.
Bir çox tezlik çevirməli aralıq stansiyanın struktur sxemi şəkil 2-də göstərilmişdir.

Bu qurğularda qəbul edilmiş İYT rəqslər daşıyıcı tezliyi f_sür =266 MHs qədər fərqli başqa İYT rəqslərə çevrilir. Bu tezlik beynəlxalq standartla müəyyən edilmişdir.
Şəkil 8-dəki sxem üzrə qurulmuş stansiyanın əsa mənfi cəhəti işçi və bir hissə məlumat kanalının ayrılmasını çətinləşdirir. Bunun səbəbi yüksək tezlikli rəqslərdən istifadə olunmasıdır.
İki qat tezlik çevirməli aralıq stansiyanın struktur sxemi şəkil 8-də göstərilmişdir.

Siqnalın əsas güclənməsi birinci aralıq tezlikdə f_n1 aparılır. Məlumdur ki, nisbətən alçaq tezliklərdə böyük güclənmə almaq daha asandır. Lazımı səviyyəyə qədər gücləndirilmiş siqnal stansiyasının aralıq tezlikdə güc gücləndiricisindən (ATGG), ikinci tezlik çeviricisindən (İTÇ), İYT güc gücləndiricisindən (İYT GG) və verici antena ilə rabitə dövrəsindən ibarət verici hissəsinə ötürülür. Düzəldici generator (DG) həm birinci həmdə ikinci tezlik çevirməsindən istifadə olunur.
Şəkil 8-dəki sxem üzrə qurulmuş aralıq stansiyanın əsas müsbət cəhəti traktdakı istənilən kanalın ayrılmasının sadəliyindədir.
Məlumdur ki mərkəzi yayım televiziya proqramlarını uzaq məsafələrə ötürmək üçün peyk rabitə xətləri geniş tətbiq olunur. SSRİ –də istismar olunan ORBİTA -2 sisteminin yer-üstü qəbul stansiyasının tərkibinə peyki avtomatik izləyən dönən parabolik antenna, iki komplekt r/qəbuledici və son qurğu daxildir. Qəbuledicilərdən biri işləyir, digəri isə qaynar ehtiyatda olur.
Stansiya peyk-rabitə xətti üçün ayrılmış 3.4-3.9 Qhs tezlik diapazonunda işləyir. Rabitə xəttində maksimal tezlik meyli 15Mhs olan tezlik modulyasiyasından istifadə olunur. Yer-üstü qəbul edici qurğunun struktur sxemi RRS –in son stansiyasındakı qəbuledicinin struktur sxemindən fərqlənir (şəkil 8). əsa fərq İYT traktının qurulmasındadır. Burada İYT trakt dörd pilləli parametrik az küylü gücləndiricidən ibarədir.
Birinci iki pillə maye azotla 77K temperaturaya qədər soyudulur, (Dyuar qablarında) ikinci iki pillə xarici temperaturun dəyişilməsinin təsirini azaltmaq üçün termostatda yerləşdirilirlər. Gücləndiricinin güclənmə əmsalı 40 dB -ə, girişinin küy temperaturu 70 K-dir. Diod-rezistiv tezlik çeviricisinin çıxışındakı aralıq tezlik 70 MHs-dir. Aralıq tezlik traktının güclənmə əmsalı 60dB, buraxma zolağı təqribən 40 MHs-dir.
Səs və televiziya radioyayım qəbulediciləri mövcuddurlar. R/yayım sistemlərində istifadə olunan radiosiqnalların miqdarı r/rabitə sistemlərinə nəzərən xeyli azdır.Əksər r/yayım sistemlərində AM və ya TM harmonik radiosiqnallardan istifadə olunur.
Səs r/yayımının aşağıdakı növlərindən istifadə olunur:
-AM- monofonik radioyayım;
-TM –li monofonik radioyayım;
-TM-li sterofonik radioyayım.
Keyfiyyət göstəricilərinə nəzərən müasir radioyayım qəbulediciləri 5- sinfə bölünürlər: I,II,III,IV,V siniflər.
Ali və birinci sinif radioqəbulediciləri yüksək keyfiyyətli çox pilləli qurğu olub yük­sək seçiciliyə, geniş buraxma zolağına, yüksək canlandırma dəqiqliyinə və böyük çıxış gücünə malikdirlər. Bu qəbuledicilər uzun (f=150-415 kHs), orta (f=520-1600 kHs), bir neçə qısa (f=3,95-27 MHs) və ultra qısa dalğa diapazonlarında siqnalların qəbulunu təmin edirlər.
Qısa dalğalı yayım radio stansiyaları bir neçə dar tezlik intervallarında işləyirlər. Ona görə bir və ya iki geniş qısa dalğalı yarımdiapazon əvəzinə qəbuledicidə bir neçə “uzadıl­mış” yarımdiapazonlar əlavə edilirlər.
Ali və I sinif qəbuledicilərin həssaslığı 50 mkV pis olmur.
Adətən bu qəbuledicilərdə buraxma zolağının enini əllə tənzimləmək mümkün olur. Bu məqsəd üçün zolaq süzgəcinin konturları arasındakı rabitənin dəyişdirilməsi üsulun­dan geniş istifadə edilir.
Güzgü kanalı üzrə yaxşı seçicilik almaq və siqnal-maneə nisbətini yüksəltmək üçün bir və ya iki pilləli yüksək tezlik gücləndiricilərindən istifadə edilir.
Şəkil 9-də ali və I sinif qəbuledicilərin tipik struktur sxemi əks etdirilmişdir.

AM və TM siqnallar üçün radiotezlikli dövrələr (pereselektor) və tezlik çeviriciləri ayrı-ayrı qurulurlar. Belə ki tezlik diapazonları müxtəlif olurlar. Hər iki siqnal üçün aralıq tez­lik gücləndiricisi (A_rTG) ümumidir. Alçaq tezliklər müxtəlif olduqları üçün A_rTG iki ka­nalı sxem üzrə qurulur. A_rTG iki kanallığı iki sistem rəqs konturlardan istifadə etməklə tə­min edilir. Bu sistemlərdən biri 465 kHs ikisi isə 10,7 MHs tezliklərinə köklənirlər (şəkil 10).
Alçaq tezlikli gücləndirici (ATG) müxtəlif sxemlər üzrə qurulur bilər. Adətən tezlik diapazonun aşağı, orta, yüksək tezlikləri ayrılıqda gücləndirilib ayrı-ayrı ucadan danışanlarla canlandırırlar.
Səs məlumatı mənbənin yanındakı rele səs sahəsinin böyük məsafələrdə yerləşən qəbul məntəqəsinə ötürmək üçün sterofonik radioyayımdan istifadə edilir. Bu halda dinləyici səs mənbələrinin fəzadakı vəziyyətini təyin etmək imkanı olur və bu səs məlumatının mənimsənilməsini yaxşılaşdırır.
Tədqiqatlar göstərir ki, ikikanallı sterofonik r/yayım ,aparaturanın təmin edə biləcək mürəkkəbliyi ilə keyfiyyətinin əhəmiyyətli dərəcədə artmasına təsir edir.
Bu sistemlərdə səs mənbəyinin yanında bir-birindən 1.5-2 m məsafədə həssaslıq və istiqamətlənmə xarakteristikaları eyni olan iki mikrafon qoyulur.
Radio siqnalların modulyasiya növünün seçilməsi zamanı əsas məsələ birləşdirmə probleminin həllidir, yəni sterofonik radiostansiyanın adi monofonik qurğu ilə qəbulunun təmin edilməsidir.
Polyar modulyasiyalı stereofonik radioyayım sistemi işlənib qəbul edil­mişdir. Bu sistemdə radiokanalla mürəkkəb spektrli kompleks stereosiqnal (KSS) ötürülür. KSS –nın tərkibinə mikrafonlar stereocütünün rəqslərinin cəmi və altdaşıyıcı tezliyə sürüşdürülmüş fərqi daxildirlər. Altdaşıyıcı tezlik f=31.25 kHs. Sterocüt rəqslərinin cəmi A+B 30-1500Hs tezlik diapazonuna daxil olan təşkiledicilərdən ibarətdir. Fərq siqnal A-B polyar modulyasiya üsulu ilə f=31.25 kHs tezlikli altdaşıyıcı rəqslərə gətirilir.

Polyar modulyasiya halında bu rəqslərin müsbət yarım dövrələri birinci kanalın A siqnalı ilə, ikinci kanalın B siqnalı ilə modulyasiya olunur. Yarımdaşıyıcı rəqslər 14 dB zəiflədilirlər (şəkil 2).
Sterocütün cəm A+B və fərq A-B siqnallarının təşkil ediciləri kanalların hər birində τ=50 msn zaman sabitli xüsusi dövrələrin köməyi ilə ilk təhrifə uğradılır.
Beləliklə KSS-n spektri 0-46.25 kHs tezlik zolağını tutur, yəni monofonik veriliş zamanı ötürülən səs tezlikləri spektrindən üç dəfə enlidir.
Steroyayım qəbuledicisinin yüksək tezlikli traktının struktur sxemi, TMS qəbul edicisinin struktur sxemindən fərqlənir. Steroyayım qəbuledicisinin aralıq tezlik traktının buraxma tezliyinin enini hesablayaq : ən böyük tezlik meyli f=50 kHs vericinin modulyatorunda qeyd olunur. Beləliklə P=2(f_max+F_max)=192.5 kHs.
Sterofonik yayım qəbuledicisinin ümumiləşdirilmiş struktur sxemi şəkil 12-də təsvir edilmişdir.

Sterodekoder (SD) sterocütlərin sağ A və sol B kanalları siqnallarını ayırır. Uçadan danışanlar elə yerləşdirilirlər ki, lazımı effekt yaransın.
Sd-də aşağıdakı əməliyyatlar yerinə yetirilir: qəbuledicinin yüksək tezlik traktında KSS xətti təhriflərinin korreksiyası; yarımdaşıyıcı rəqslərin amplitudalarının bərpası; pol­yar modulyasiyalı rəqslərin detektorlanması; siqnalın ilk təhriflərinin korreksiyası. SD də adətən, stereoçütlərin siqnallarının ayırmaq üçün aşağıdakı prinsiplərdən istifadə olunur:
1. polyar modulyasiyalı siqnalın diod detektorlanması;
2. KSS-n tonal və üst tonal təşkiledicilərinin ayrılması və işlənməsi;
3. Polyar modulyasiyalı rəqslərin AM rəqslərə çevrilməsi və sterokanal siqnallarının ayrılması.
İşi KSS tonal və üst tonal təşkiledicilərinin ayrılması və işlənməsi prinsipinə əsasla­nan SD-nin struktur sxemi Şəkil 13 –də təsvir edilmişdir.

Şəkil 14-də ali sinifə mənsub q/qəbuledicilərdə istifadə olunan sterodetektorun prinsipial sxemi təsvir olunub.

Şəkil 14.
T1 üzərində yığılmış birinci pillədə KSS spektrinin yüksək tezliklər oblastında güc­lənmənin artması R₁C₂ dövrəsi vasitəsi ilə təmin olunur. Yarımdaşıyıcı rəqslərin amplitudasının f=31.25 kHs tezliyinə köklənmiş L₁C₃ konturu vasitəsi ilə təmin olunur. Bu konturun ekvivalent müqaviməti R₆ dəyişən rezistoru ilə tənzimlənə bilir. Yan modulyasiya tezliklərində güclənmə əmsalı ekvivalent müqavimətin azalması ilə azalaraq R₄ müqaviməti ilə təyin olunan qiymətə çatır.
T2 üzərində yığılmış rezonans gücləndiricisi iki taktlı simmetrik diod detektoruna işləyir. Bu detektorda əlaqəsiz iş rejimindən istifadə olunur. Bu rejimin R₁₂-R₁₅ yük müqa­vimətlərinə tutumla şuntlanması ilə təmin edilir. R₁₂ və R₁₄ rezistorlarının tənzimlənməsini elə seçmək olar ki, 1və 2 düyünlərinə sterocütlərin qiymətcə bərabər və polyarlığı əks olunan siqnalları verilsin. 1 və 2 düyünlərinə eyni zamanda sterocütlərin cəm gərginliyi verilir. Bu gərginlik R₂₀, R₂₁ gərginlik bölücüləri vasitəsi ilə ötürülür. R₂₁ müqaviməti C₇ kondensatoru vasitəsi ilə şuntlanır və bununla da KSS-in yüksək tezlikli şuntlanması təmin olunur.
Beləliklə 1-3 düyünlərinə ((1/2)(U_A+U_B)+ (1/2)(U_A-U_B)) a=a U_A siqnalı və 2-3 düyünlərinə ((1/2)(U_A+U_B)- (1/2)(U_A-U_B)) a=a U_B siqnalı verilir. Burada a cəmləyicinin ötürmə əmsalıdır.
Respublikamızda ilk dəfə televiziya yayımı 14 fevral 1956-cı ildə Bakı şəhərində quraşdırılmış televiziya vericisi və 180 m-lik metal qüllə üzərində quraşdırılmış antenna sisteminin köməyi ilə təmin edilmişdir. Sonrakı illərdə televiziya vericilərinin sayı, gücləri artırılmış və respublikamızın böyük bir hissəsini əhətə edəcək əlavə televiziya vericiləri istismara verilmişdir.
Keçən əsrin 80-ci illərinədək qurulmuş TV vericilərinin əksəriyyəti metrlik dalğalarda işləyirdi. Belə ki, 1...2 TV kanalları 48,5…56,5 MHs, 58,0…66,0 MHs, 3...5-ci TV kanalları 86…100 MHs, 6-12-ci TV kanalları isə 74...230 MHs tezlik zolaqlarını əhatə edirdi. Eyni zamanda ağ-qara təsvirlərin verilişindən rəngli təsvirlərin verilişinə keçilməsi də bu sahədə texnolji uğurlardan və yayım avadanlığına olan texniki tələblərin daha da sərtləşməsindən xəbər verirdi. UQD-TM (Ultraqısa dalğa-Tezlik modulyasiyası) radioyayım vericilərinin və metrlik TV vericilərinin istifadə etdiyi tezlik zolaqları şəkil 14-də göstərilmişdir.
Keçən əsrin 80-ci illərindən başlayaraq yayımlanan TV proqramlarının sayının çoxalması, özəl TV yayımçılarının yaranması, regionlarda TV yayımına təlabatın artması, eləcə də 3...5-ci TV yayım kanallarının radioyayım üçün istifadə edilməsi, yerüstü TV yayımı üçün destimetrlik diapazonun (470...862 MHs, 21-69 TVyayım kanalları) istifadə edilməsini zəruri edirdi. Bu məqsədlə artıq 1980-cı ildən 2010-cu ilədək yüzlərlə müxtəlif güclü anoloq TV vericiləri respublikamızın müxtəlif bölgələrində quraşdırılaraq istismara verilmişdir. Hətta əhalisi 50...100 nəfər olan kiçik yaşayış məntəqələri belə ikiproqramlı anoloq TV vericiləri ilə təmin edilmişdi.

Yüklə 423,84 Kb.

Dostları ilə paylaş: