1. Verilənlərin ötürülməsinin peyk kanalı qəbuledicisinin struktur sxeminin seçilməsi və əsaslandırılması

Şəkil 14. 1996-cı ilədək UQD-TM radioyayım və metrlik anoloq TV vericilərinin işlədiyi tezlik zolaqları
Qeyd edək ki, metrlik dalğaların difraksiyası desimetrlik dalğalara nəzərən daha asan olur. Ona görə də hündürmərtəbəli tikililəri olan şəhərlərdə bu diapazonda yayım aparmaq əlverişli ola bilərdi. Lakin daha yuxarı tezliklərdə efir maneələrdən daha çox azad olur. Bundan başqa, metrlik dalğalarda antennanın ölçüləri daha böyük, bərkidilməsi və yerləşdirilməsi çətin olur.
Respublikamızda digər radiorabitə texnologiyalarının tətbiqi destimetrlik diapazonun 791...862 MHs tezlik zolağından yerüstü TV yayımının çıxarılmasını zəruri etmiş və 2000-ci ildən başlayaraq 61...69-cu TV yayım kanallarında işləyən TV vericiləri daha aşağı tezliklərə – 470...790 MHs tezlik zolaqlarına keçirilmişdir. Yerüstü anoloq TV yayımından yerüstü rəqəmli TV yayımına keçid üzrə Dünya təcrübəsinə əsaslanaraq ölkəmizdə 2004-cü ildən DVB-T (Digital Video Broadcasting-Terristrial – Rəqəmli video yayımı-yerüstü) standartlı MPEG-2 (Moving Picture Experts Group – Hərəkətli təsvirlər üzrə ekspert qrupu) alqoritmi üzrə sınaq yayımına başlanılmışdır.
Bu məqsədlə Bakı şəhərindəki televiziya qülləsində RMS (Root Mean Square – Orta kvadratik) gücü 300 Vt olan rəqəmli TV vericisi 37-ci TV yayım kanalında (606...614 MHs) quraşdırılaraq istismara verilmiş və dörd TV proqramlı bir paketin yayımına başlanılmışdır. Artıq 2008-ci ildən başlayaraq daha mütərəqqi standart olan DVB-T/T2 standartı və MPEG-4 alqoritmi üzrə 12 TV proqramlı bir paketin rəqəmli yayımı üçün müxtəlif güclü rəqəmli TV vericilərinin quraşdırılmasına başlanılmışdır. 2008...2015- ci illərdə onlarca müxtəlif güclü və destimetrlik dalğalarda (470...790 MHs) işləyən rəqəmli TV vericiləri respublikamızın TV stansiyalarında istismara verilmişdir. 2016-cı ilin sonu, 2017-ci ilin əvvəlində anoloq TV yayımı respublika ərazisində tamamilə dayandırılmış və 1...2 paketli rəqəmli TV yayımına keçilmişdir.
Rəqəmli TV yayımına keçid zamanı tezliklərdən səmərəli istifadə olunduğu üçün (bir TV kanalında 12 TV proqramı yayımlanır) metrlik TV kanallarında TV yayımı dayandırılmış, destimetrlik TV kanalarının istifadəsində isə qismən sərbəstlik yaranmışdır. Bu sərbəstlik hesabina Bakı və bir neçə böyük şəhərlərdə əlavə kommersiya TV paketlərinin yayımı üçün TV vericiləri istismara verilmişdir. Hal-hazırda rəqəmli TV yayımı üçün istifadə edilən tezlik zolaqları şəkil 2-də göstərilmişdir.
Analoq və rəqəmli yerüstü TV yayım şəbkəsinin qurulması, onun tezlik-ərazi planlaması metodları məlumdur. Lakin bu şəbəkə hər bir ölkə üçün ayrı-ayrılıqda hesablanaraq qurulur və bu zaman müəyyən elmitexniki tədqiqatlar aparmaq lazım gəlir.
Hər bir TV yayım stansiyasının xidmət zonasının hesablanması şəbəkənin qurulması zamanı qarşıya çıxan əsas məsələlərdəndir. Hesabat nəticəsində yerüstü TV yayım vericilərinin yaratdığı sahə gərginliyi və xidmət zonasının radiusu tapılır. Bu hesablamaların yerinə yetirilməsi üçün tələb olunan kəmiyyətlər bəllidir. Aydındır ki, xidmət zonasının hesablanması hər bir TV yayım stansiyası üçün ayrı-ayrılıqda aparılmalıdır. Bu zaman iki əsas şərt ödənməlidir: düz radiogörmə təmin olunmalı və tələb olunandan az olmayan sahə gərginliyi yaradılmalıdır.

Şəkil 2. DVB-T/T2 rəqəmli TV yayımı üçün istifadə edilən tezlik zolaqları Bunlardan birincisi aşağıdakı ifadə ilə hesablanır:

burada h_1ef – verici antennanın ekvivalent hündürlüyü, h₂– qəbuledici antennanın hündürlüyüdür. Düz radiogörmə məsafəsi km-lərlə, antennaların hündürlükləri metrlərlə ölçülür. Verici antennanın ekvivalent hündürlüyü belə hesablanır

burada h₁– verici antennanın dəniz səviyyəsindən olan hündürlüyü, h_or – verici antennadan qəbuledici antennaya olan istiqamət üzrə 3 km-dən 15 km-ə qədər olan məsafədə relyefin orta hündürlüyüdür.
Baxılan hər bir regionda radioqəbulediciləridə işləyən geterodinlər digər radioqəbuledicilər üçün maneə yaradır. Məsələn, əgər regionda hər hansı TV kanalı yayımalanırsa, onda bu regionun televizorları tezlikli siqnallar şüalandırır. Deməli, bu regionda həmin tezlikdən başqa bir proqramın yayımı üçün istifadə oluna bilməz.
Bundan başqa, güzgü kanalı üzrə olan maneələr də nəzərə alınmalıdır. Onun tezlikləri belə tapıla bilər:
Bu hesablamalar göstərir ki, məsələn, I kanalda TV yayımı aparılan regionda 4-cü kanldan istifadə olunması əlverişli deyil. Bu hesablamaları başqa TV kanalları üçün də aparmaq olar.
Tutaq ki, baxılan regionda radioyaym vericisi işləyir və onun tezliyi fr1-dir. Onda bu radioverici tezliklərində maneə yaradacaqdır. Burada far1– radioyayım qəbuledicisinin aralıq tezliyidir. Aydındır ki, bu halda Orta dalğa radiovericiləri TV qəbulediciləri üçün maneə yarada bilməz. FM radiovericilərinin yaratdığı maneələr 100,7 MHs-dən başlayaraq 230 MHs-ə qədər davam edir və hər bir region üçün ayrı-ayrılıqda hesablanmalıdır. Bu tezlik diapazonu isə 5-ci kanaldan 12-ci kanala qədər olan tezliklərdir.
Modulyasiya indeksinin kiçik qiymətlərində FM rəqslərinin amplitud spektri sadə AM rəqslərinin amplitud spektrindən demək olar ki, fərqlənmir. Tonal modulyasiyada zamanı FM rəqslərinin spektri də üç toplanandan ibarət olur: mərkəzi tezlikli və iki yan tezlikli rəqslər. Lakin FM rəqslərin faz spektri AM rəqslərin faz spektri kimi deyil. Ona görə də FM rəqslərin forması AM rəqslərin formasından fərqli olur.
Modulyasiya indeksi artdıqca FM rəqslərin amplitud spektri mürəkkəbləşir və onun tərkibində müxtəlif kombinasiyalı rəqslər yaranır. Amppliitud spektrindəki təşkiledicilərin amplitudları Bessel funksiyalarının vurma hasili ilə təyin edilir. Buradan FM rəqslərinin spektrinin eninin nəzəri olaraq sonsuz olması aydın olur. Aydındır ki, praktiki tətbiq zamanı spektr məhdudlaşdırılmalıdır. Məhdudlaşdırma zamanı bir-birinə zidd olan iki şərt – spektrin daralması ilə maneələrin təsirinin azalması və qəbul edilən siqnalın canlandırma keyfiyyətinin pisləşməsi əsas götürülür və kompromis qərar qəbul edilir.
Ölkəmizdə FM yayımında sektrin eni 300 kHs (±150 kHs) seçilmişdir. Bu spektrin bir qədər məhdudlaşdırılması siqnalın canlandırma keyfiyyətinə təsir etmir. Məs., Gürcüstan Respublikasında FM radioyayım siqnalının sektrinin eni 250 kHs seçilmişdir.
Ölkəmizdə hazırda FM yayımı 88...108 MHs tezlik diapazonunda həyata keçirilir. Lakin həm ən aşağı, həm də ən yuxarı tezliyi işçi tezlik kimi seçmək olmaz. Çünki birinci halda deviasiya nəticəsində tezlik 88 MHs-dən aşağı, ikinci halda isə 108 MHs-dən yuxarı ola bilər. Bu zaman bir tərəfdən FM vericisi qonşu kanallarda maneələr yaradacaq, digər tərəfdən isə siqnal mövcud standart radioyayım qəbulediciləri vasitəsilə qəbul oluna bilməz.
Radioyayım tezlik zolağının istifadəsinin inkişaf istiqamətləri. Son illərdə rəqəmli radio yayımına keçidlə bağlı Dünya təcrübəsini nəzərə alaraq Bakı şəhərində 218,6 MHs (11B) tezliyində (metrlik 11-ci TV yayım kanalı zolağında) DAB+ (Digital Audio Broadcasting –Rəqəmli audio yayımı) standartlı 12 radioproqramlı radioverici istismara buraxılmışdır. Gələcəkdə bu zolaqda və ya FM tezlik zolağında DAB+ və ya DRM+ (Digital Radio Mondiale – Dünya rəqəmli radiosu) standartlı radioyayımın tətbiqinə qərar verilməsi barədə müzakirələr davam etməkdədir. Şəkil 3-də hal-hazırda Respublikamızda radioyayım üçün istifadə edilən radiotezlik zolaqları gəstərilmişdir. Lakin yayım sistemlərində yeni texnikanın tətbiqi həmişə qəbul tərəfdən məhdudlanır. Belə ki, ölkəmizin ərazisində yaşayan dinləyicilərdə rəqəmli radioların sayının cüzi olması rəqəmli radioyayımının geniş tətbiqini əngəlləməkdədir.
Qeyd edək ki, hər metrlik TV yayım kanalı dörd yarımdiapazona bölünür. Onlardan hər biri ayrılıqda rəqəmli radio yayımı üçün istifadə oluna bilər.
Ölkəmizdə bütün sahələrdə olduğu kimi radiotezlik spektrindən effektiv istifadə edilməsi üzrə də aparılan məqsədyönlü işləri nəzərə alaraq respublika ərazisində yerüstü televiziya və radioyayımı üzrə radiotezlik zolaqlarının gələcək istifadəsi üzrə Azərbaycan Respublikası Radiotezliklər üzrə Dövlət Komisiyası tərəfindən ən optimal və düzgün qərarlar veriləcəyi ön görüləndir.
Rəqəmsal televiziya, televiziya siqnalının emalı, qeydə alınması və ötürülməsi əməliyyatlarının onun rəqəmsal formaya çevrilməsi ilə əlaqəli olduğu bir sahədir. Televiziya siqnallarının təqdimatının və ötürülməsinin rəqəmsal formasına keçidin üstünlüklərini qeyd edirik:
• İlk növbədə, vahid rəqəmsal kodlaşdırma standartından istifadə edən və gələcəkdə çoxsaylı uyğun gəlməyən standart rəngli televiziya sistemlərini - SECAM, PAL, NTSC-ni əvəz edəcək vahid video avadanlıq yaratmaq mümkün olur.
• Bütün rəqəmsal siqnallar eyni texnologiyadan istifadə etməklə işlənir. Sazlanmayan rejimdə işləyən avadanlıqların parametrlərinin sabitliyi artır. Bu, televiziya təsvirinin keyfiyyətinin, xüsusən də elektron redaktədən istifadə edərək rəqəmsal video çəkilişində əhəmiyyətli artım təmin edir. Rəqəmsal videoçəkilişin keyfiyyəti fond və arxiv materiallarının yaradılması, eləcə də onların uzunmüddətli saxlanması üçün son dərəcə vacibdir. Vahid rəqəmsal videoçəkiliş standartının tətbiqi televiziya proqramlarının beynəlxalq mübadiləsini xeyli asanlaşdırır.
• Rəqəmsal siqnalların istifadəsi xüsusi effektlərin diapazonunu xeyli genişləndirir. Bunlara çərçivə bölmələrinin seçmə işlənməsi və bir neçə çərçivənin fraqmentlərindən elektron redaktə, çərçivədə obyektlərin dəyişdirilməsi, təsvirlərin həndəsi çevrilmələri və s.
Rəqəmsal texnologiya televiziya proqramlarının bədii tərtibatında tamamilə yeni imkanlar açır. Beləliklə, rəqəmsal metodların tətbiqi televiziya yayımı texnologiyasını əhəmiyyətli dərəcədə zənginləşdirir, onu son dərəcə çevik və yüksək məhsuldar edir. Televiziya proqram siqnallarının rabitə xətləri üzərindən ötürülməsi keyfiyyəti təhriflərin yığılmasının təsirinin əhəmiyyətli dərəcədə azalması və ötürülmə xətalarını aşkar edən və düzəldən kodların istifadəsi hesabına yaxşılaşdırılır.