1 Willem F. van Eekelen

 

107

Parlamentin səlahiyyətləri, müdafiə fəaliyyətləri ilə bağlı istənilən hökümət qərar-

ları üçün, istər tam ölkədaxilı rəhbərlik, istərsə də beynəlxalq rəhbərlik altında ol-

sun, mərkəzi cavabdehlik nöqtəsi kimi qalmalıdır. 

 

Müdafiə Siyasətində Parlamentin Rolu  

 

Vinston Çörçilin adlandırdığı kimi parlament bir demokratiya sexinə  bənzəyir 

və həmin sexin içərisində dövlət hakimiyyətinin sərhədləri, onun zəruri səlahiyyət-

ləri və fəaliyyəti üzərində nəzarət, o cümlədən, müdafiə fəaliyyətləri üzərində nəza-

rət, müəyyən edilir. Parlamentlərin görüntüverici orqandan başlayıb mühüm idarəe-

dici tərəfdaşa qədər uzana bilməsinə baxmayaraq, onların yerinə yetirdiyi üç əsas 

funksiyadan ibarət ümumi xarakteristikaları vardır: xalqı  təmsil etmələri,qanunlar 

yazmalı ( və ya dəyişməli) və nəzarət funksiyaları. Parlamentlər yeni qanun layihə-

ləri irəli sürərək xaqın arzularını ifadə edirlər və həmin siyasətlərin hökümət tərə-

findən uyğun yerinə yetirilməsiniə  nəzarət edirlər. Qısaca: parlament hökümət və 

xalq arasında vasitəçidir

92

. 

Biz, müasir hökümətlərin öz səlahiyyətlərini birbaşa və dolayısı ilə xalqdan aldıqla-

rına  görə demokratik olduğunu qəbul etməmizə baxmayaraq, dövlətlər qanunverici-ic-

ra münasibətlərini  qurmaqda fərqlənirlər. Bundan başqa, parlament nəzarəti üçün 

ümumi standard və ya ən yaxşı təcrübələr yoxdur,bir demokratik ölkədə qəbul olunmuş 

praktikaların,hüquqi prosedurların və parlament strukturlarının mövcud olmasının di-

gər ölkədə də olması ağlasığmazdır. Mülki-hərbi münasibətlər üçün vahid normalar ol-

mamasına baxmayaraq,ortada ümumi bir razılıq var ki, demokratik ölkələr demokratik 

mülki-hərbi münasibətlərə riayət edirlər. Təhlükəsizlik sektoru üzərində parlament nə-

zarəti demokratiya üçün vacib (sine qua non) şərtdir . 

Parlament nəzarəti  əsasən üç amildən asılıdır(1) höküməti cavabdeh saxlamaq 

üçün parlamentin qanuni səlahiyyəti;(2) nəzarəti həyata keçirmək imkanı və (3) hö-

küməti cavabdeh saxlamaq üçün parlamentarlarıin ciddi mövqeyinin olması.  Bir-

likdə, bu üç amil  təsirli parlament nəzarəti üçün (Səlahiyyət, İmkan, Mövqe) Üçlü 

A-Kriteriya formalaşdırır. 

Birinci amil, nəzarəti icra etmək üçün qanuni səlahiyyət və ya hakimiyyət ölkə-

nin Konstitusiyası və hüquqi çərçivəsi əsasında verilir. Parlamentin maksimum ha-

kimiyyəti höküməti istefaya göndərmək( inamsızlıq mexanizmi), büdcələrin qəbul 

edilməsinə imkan verməmək və ya durdurmaq və ya yeni qanunların qəbul edilmə-

                                                            

92

 Müxtəlif ölkələrdə Hökümətin adı fərqlı məna daşıyır. Bu yazıda, hökümət dedikdə ən 

yüksək siyasi səviyyə  nəzərdə tutulur, prezident, baş nazir və nazirlər,həmçinin,həmin 

nazirlərin tabeliyində olan idarələr. 

---

 

108

sini uzatmaqdır

93

. Ümumiyyətlə, inamsızlıq göstərilməsi sadəcə parlamentli siyasi 

sistemlər üçün səciyyəvidir, prezidentli sistemlərdə, prezident çox hallarda parla-

ment tərəfindən yox, xalq tərəfindən birbaşa olaraq seçilir. Bu hakimiyyətdən ( bu 

hakimiyyətdən istifadə etmək etibarlılığı) hökümətlə üz-üzə digər hakimiyyətlər 

budaqlanır. Daha da spesifik desək, müdafiə sektoru ilə  əlaqədar aşağıdakı parla-

ment müdafiə nəzarət səlahiyyətləri ayırd edə bilərik: 

 

1. 

Ümumi səlahiyyətlər: bu səlahiyyətlər prinsipcə hökümətin bütün sahələri

 

nə aiddir. Bir çox ölkələrdə bu səlahiyyətlərə  aşağıdakılar daxildir: qanun

 lar 

irəli sürmək və ya onlara düzəliş vermək hüququ, məsələlər qaldırmaq, 

 icra 

orqanlarının üzvlərini və ya onların işçilərini ifadə verməyə çağırmaq, 

 

vətəndaş  cəmiyyətləri üzvlərini ifadə verməyə çağırmaq, gizli məlumatlara

 

çıxış, parlament sorğuları aparmaq hüququ və dinləmələr keçirmək hüqu

 qu. 

2. 

Büdcə  nəzarəti:hüququ-proqramlar, layihələr və ayrı-ayrı maddələr səviy

 

yəsində müdafiə büdcəsi fondları ayırmaq və düzəliş etmək; istənilən əlavə 

 müdafiə büdcəsi təklifləri qəbul etmək və  qəbul etməmək hüququ( büdcə 

 ili 

ərzində) və uyğun müdafiə budcəsi sənədlərinə çıxış əldə etmək. 

3. 

Sülhü dəstəkləyən əməliyyatlar: xaricə hərbi qüvvələr göndərməyi,onların 

 mandatını, büdcələrini, cəlb olunan şəxsi heyətin risklərini,  əməliyyatlara 

 girmək qaydalarını,komandanlıq/nəzarət, missiyanın vaxtını  qəbul et

 

mək/etməmək və xaricdəki missiyalarda olan hərbi qüvvələrə səfər etmək 

 hüququnu 

qəbul etmək/etməmək.  

4. 

Müdafiə alqı-satqısı: hökümətin müqavilələrlə bağlı qərarına, lazımlı yeni 

 avadanlığın dəqiqləşdirilməsinə, istehsalçıların seçilməsinə və kompensasi

 ya 

və ofsetlər üçün təkliflərin qiymətləndirilməsinə parlamentin cəlb olun

 ması. 

5. 

Təhlükəsizlik siyasəti və planlaşdırma sənədləri:  Təhlükəsizlik Siyasəti 

 Konsepsiyasına, müdafiə konsepsiyasına,böhranı idarəetmə konsepsiyası

 

na, güc strukturu/planlaşdırmasına və  hərbi strategiyaya düzəliş etmək və 

 ya 

qəbul etmək/etməmək. 

6. 

Hərbi  şəxsi heyət: müdafiə xarakterli insan resursları idarəetmə planını, 

 MN-i 

və  ordu tərəfindən istifadə olunan maksimum sayda şəxsi heyəti, 

 parlament 

tərəfindən qəbul etmək/etməmək səlahiyyəti, yüksək rütbəli hər

 bi 

komandanları  təsdiq etmək və yüksək rütbəli təyinatlar üçün Müdafiə 

 Naziri 

ilə məsləhətləşmələr hüququ. 

 

                                                            

93

 M. Laver, and K. Shepsle, Government Accountability in Parliamentary Democracy, in 

A. Przeworski, S. Stokes, and B. Manin, 1999, op. cit. p. 281. 

---