1. Xufyona iqtisodiyot tarkibi

Huquqiy sanksiyalardan bosh tortish bilan bog`liq xarajatlar
quyidagilarni o`z 
ichiga oladi: soliq va boshqa moliyaviy maslahatchilar xizmatlariga haq to`lash; 
ishlab chiqarish hajmining cheklanishi va reklama natijasida yo`qotilgan foyda 
(korxona qanchalik katta bo`lsa va u reklama kampaniyasini qanchalik faol yuritsa, 
nazorat qiluvchi organlarning e’tibori doirasiga tushish imkoniyati unda shunchalik 

---

katta); «ikkiyoqlama» buxgalteriyani yuritish xarajatlari va shu munosabat bilan 
yuzaga keladigan korxonadagi hisob yuritish va nazorat qilishdagi qiyinchiliklardan 
ko`riladigan yo`qotishlar. 
Daromadlar transferti bilan bog`liq xarajatlar
. Hatto soliqlar to`lashdan bosh 
tortuvchi iqtisodiy sub’ektlar ham o`z faoliyatidan foydali samarani davlat bilan 
baham ko`radi, biroq bunda ular buning evaziga davlatdan hech narsa olishmaydi. 
Gap shundaki, barcha iqtisodiy sub’ektlar bilvosita soliqlar va inflyatsiya solig`ini 
to`lashadi (birinchi navbatda bu xufyona almashuvlar chog`idagi mutlaq naqd 
pullarga taalluqli). Lekin transfertlar bir tomonlama xususiyatga ega – oshkora 
iqtisodiy sub’ektlardan farqli o`laroq, xufyona iqtisodiy sub’ektlar buzilgan 
mulkchilik huquqlarini himoyalash yuzasidan davlatga murojaat eta olishmaydi. 
Bunga, shuningdek, kredit olish bilan bog`liq qiyinchiliklarni ham qo`shimcha qilish 
lozim – chunki o`z faoliyatini yashiruvchi sub’ektlar o`zining kreditga layoqatliligini 
buxgalteriya balansida asoslay olishmaydi. 
Soliqlar va ish haqiga hisoblab yozishlardan bosh tortish bilan bog`liq 
xarajatlar
. Daromad solig`i, ijtimoiy sug`urta fondiga va pensiya jamg`armasiga 
majburiy to`lovlardan bosh tortish korxonaga ish haqini to`lashga tejash imkonini 
beradi, lekin bunda mehnatning o`rnini sarmoya bilan bosish va texika bilan qayta 
jihozlashdan manfaatdorlikni pasaytiradi. Arzon mehnat korxonani «yo`ldan 
ozdiradi». Bundan tashqari, qo`shilgan qiymat solig`ini undirish tadbiri xufyona 
faoliyat sohasini faqat ishlab chiqarish zanjirining chetki bo`g`inlari – chakana savdo 
va xomashyoga ishlov berishning boshlang`ich bosqichlari bilan cheklaydi. Chunki 
ishlab 
chiqarish 
jarayonining 
aynan 
boshlang`ich 
bosqichlarida 
QQSni 
to`lamaslikdan ko`riladigan foyda eng ko`p miqdorga yetadi, ayni paytda oraliq 
bosqichlarda oraliq mahsulotning xufyona yotkazib beruvchilari oshkora yetkazib 
beruvchilarga qaraganda yutqazish holatiga tushib qolishadi.
Qonuniy qayd etilgan mulkchilik huquqlarining mavjud emasligi bilan bog`liq 
xarajatlar. Mulkchilik huquqlarini xufyona tafsirlash faqat ijtimoiy sanksiyalar va 
munosabatlarni shaxslashtirish yo`li bilan ijtimoiy tuzilmalar doirasida amalga 
oshirilishi mumkin. Mulkchilik huquqlari oshkora (fuqarolik kelishuvi asosida) emas, 

---

balki ijtimoiy (an’anaviy kelishuvlar asosida) belgilanadi va himoyalanadi. Shuning 
uchun faqat barcha transaksiyalar ijtimoiy tuzulma - qabila, oila-qarindoshchilik yoki 
qo`shni jamoa, milliy doiralar ichida amalga oshirilganda, huquqlarni almashish va 
himoyalash xarajatlari juda past bo`ladi. «Chetdan» inson ishtirokidagi har qanday 
bitimda mulkchilik huquqlarini himoya qilishning iqtisodiy mexanizmlari amal 
qilmay qoladi. Demak, huquqlar faqat ular ichida eng yuqori narxni to`lashga tayyor 
bo`lgan (ya’ni eng samarali huquq egasi) xaridor topilishi shart bo`lmagan 
insonlarning qat’iy chegaralangan doirasiga mumkin. Kouz teoremasining 
bajarilmasligidan tashqari, mulkchilik huquqlarini kapitallashtirish, huquqlarni erkin 
o`tkazishning ilojsizligi ham ma’lum shaxslar doirasi tomonidan huquqlar bilan 
almashuvni cheklashning natijasi hisoblanadi (o`zboshimchalik bilan egallab olingan 
yer uchastkasini sotishning iloji yo`q). De Soto xufyona qayd etilgan mulkchilik 
huquqlarini ta’riflash uchun «jonsizlantirilgan sarmoya» atamasidan foydalanadi: 
ushbu sarmoyadan garov sifatida foydalanish, uni garovga investitsiya qilish, erkin 
sotish, ba’zan esa shunchaki meros qilib qoldirish mumkin emas. 
Shartnoma tizimidan foydalanishning imkonsizligi bilan bog`liq xarajatlar
. 
Shartnomalarni tuzishning xufyona tadbiri unda ko`plab iqtisodiy sub’ektlar ishtirok 
etadigan uzoq muddatli loyihalarning amalga oshirilishini qiyinlashtiradi. Chunki 
uzoq muddatli loyihaga mablag`lar qo`yishga undovchi omil bo`lib unda ishtirok 
etuvchi insonlarning shaxsiy nufuzi emas, balki nima bo`lishidan qat’i nazar 
sarmoyadorlarning huquqlari himoyalanishiga ishonch hisoblanadi. Haqiqatdan ham, 
shartnomani qayta ko`rib chiqish zarurati tug`ilgan hollarda ishtirokchilar bitimning 
tomonlarning hech biri undan manfaatdor bo`lmagan barcha ikir-chikirlariga e’tibor 
qaratishi lozim bo`lgan sud yoki arbitrajga murojaat eta olishmaydi. 
Xufyona bitimning mutlaq ikki tomonlama xususiyati bilan bog`liq xarajatlar
. 
Faoliyatni va uning natijalarini qonundan yashirishga urinish xufyona bitim 
ishtirokchilari doirasini mumkin qadar cheklashga undaydi. Xufyona bitim ko`proq 
ikki tomonlama xususiyatga ega. Bitimdan manfaatdor bo`lgan uchinchi shaxslar 
(masalan, stixiyali yuzaga keladigan bozorlar yaqinidagi mavzelar aholisi) uning 
ishtirokchilari doirasidan chiqarilgan va, demak, ularning manfaatlari bitimda 

---

hisobga olinmaydi. Boshqacha aytganda, zararli foydalanish huquqi, odatda, xufyona 
huquqni tartibga solish sohasidan tashqarida qoladi. 
Nizolarni hal etishning xufyona tartibotlaridan foydalanish xarajatlari
. Oshkora 
sud-huquq tizimi nizolarni hal etishning qator substitutlariga – oilaviy-
qarindoshchilik va mafiya mexanizmlariga ega. Yuzaga kelgan nizolarni hal etish 
uchun ikkala muqobil variantdan ham foydalanish xarajatlar bilan bog`liq. 
Birinchidan, ko`p sonli qarindoshlar, yurtdoshlar va boshqa «o`zinikilar» bilan yaxshi 
munosabatlarni ushlab turish e’tibor belgilarini qaratish uchun vaqt va xizmatlar 
almashish uchun mablag`lar talab qiladi. Ikkinchidan, sud va kuch tuzilmalari 
funksiyasini bajaruvchi mafiya xizmatlariga murojaat etish o`ziga xos soliqni to`lash 
zarurati bilan shartlangan. Hatto Italiyada ushbu soliq alohida– pizzo nomiga ega 
bo`lgan. Ushbu soliqning miqdori yo korxona aylanmasiga nisbatan foizlarda, yoki 
mafiya tomonidan biznesni himoyalash va nizolarni hal etish bo`yicha ko`rsatilgan 
xizmatlarga ekvivalnt hisobida hisoblab chiqiladi. Bunda davlatdan farqli ravishda 
mafiya o`z xizmatlarining har bir foydalanuvchisiga «soliqning» alohida miqdorini 
belgilagan holda monopolchini kamsituvchi siyosatni olib borishga qodir bo`ladi. 
Oshkora tuzilmaga qaraganda mafiya faoliyatining lokal xususiyati axborot 
manbalarining ancha keng doirasidan foydalanishidir.