13-lekciya. Ózbekstannıń paxtashılıq boyınsha dúniyada tutqan ornı, ǵawashanıń kelip shıǵıwı, jer júzinde tarqalıw tariyxı. Ǵawashanıń biologiyası hám sortları. Paxtashılıqta sort almasılıwı

Ǵawashanın’ áhmiyeti, kelip shıg’ıwı, jer ju’zinde tarqalıw tariyxi

jazıw qaǵazları hám basqada hár qıylı materiallar hám buyımlar tayarlanadı.

Paxtanıń shigiti de júdá qımbat baha ónim bolıp esaplanadı. Talshıǵı ajıratıp alınǵan shigittiń bir bólegin egiw ushın, tiykarǵı bólegin hár qıylı ónimler,tiykarınan may alıwda isletiledi. Shigit mayı azıq awqatta paydalanıladı,sonday-aq,texnikalıq maqsetler ushın qollanıladı. Tazalanǵan shigit mayı konserva sanaatında keń túrde qollanıladı, sonday-aq, odan margarin, kir cabını, iyisli sabın, texnika mayı, alif tayarlawdada qollanıladı.Shigit mayınan glicerin, stearin hám basqada ónimler tayarlanadı.
Mayı alınǵannan keyin qalǵan gúnjarası sharwa mallarınıń ayırım túrleri ushın kontsentrat –toyımlı jem esaplanadı.
Shigit maǵızınan gossypol degen záharli zat ajıratıp alınadı. Bul zat polimerler,lak, ıssıǵa shıdamlı qaplamalar, dárilik preparatlar, boyawlar hám basqa materiallar óndiriste isletiledi. May zavodtıń shıǵındısı esaplanǵan gudron (gossypol smolasına uqsas) ıssılıqqa júdá shıdamlı boladı,sonıń ushın odan qálip tayarlawda hám ıssıǵa shıdamlı lak islep shıǵarıwda paydalanıw múmkin.
Linter- paxta dep atalatuǵın shigit túginen ıssı kiyimlerge salıwda, matras-tósek, mebeller tayarlawda, meditsinada isletiletuǵın paxta, tsellyuloza islep shıǵarıwda, jasalma shash, jasalma teri hám jipek, jasalma ayna, linoleum, plastmassalar, avtomobil lagi, tsellofan, partlawshı zatlar hám basqalardı islep shıǵarıwda qollanıladı.
Sholxa dep atalatuǵın shigit qabıǵınan potash, texnik spirti alınadı, lak, oramlı (rulon) qaǵazlar, karton, elektoizoliyatsiyalıq buyımlar tayarlanadı. Sholxada pentazonlar kóp boladı, odan furfurol(may tárizli suyıqlıq) alınadı. Furfurol qımbat bahalı smolalar hám plastmassalar tayarlawda isletiledi.
Paxtanıń paqal, japıraq hám shańǵalaqlarnan(paxtası terip alınǵan góregi) tiykarınan otın retinde, ayırım bólimin qurılıs taxta plitaların tayarlawda hám mebel islep shıǵarıwda qollanıladı. Juǵımlı kesellikler menen (mısalı vilt keselligi) zıyanlanbaǵan paqalları atızda mashinalarda maydalanıp,organikalıq tóginlerge aralastırılıp beriliwi múmkin.
Paxta japıraǵında kóp muǵdarda organikalıq kislotalar-alma hám limon kislotaları bar.Bul kislotalardı ǵawashanıń ósiw dáwiri tamamlanǵannan keyin óndirip shıǵarıw jolı menen alıw múmkin.
Paxta júdá shireli (pal beriwshi)ósimlik bolıp esaplanadı, gektarınan100-200 kg pal alıwı múmkin. Sonıń ushın paxta atızlarının janında pal hárreshilikti rawajlandırıw múmkin,biraq ǵawasha zıyankeslerine qarsı záhárli ximikatlar sebiwde qáwipsizlik sharaları kóriliwi shárt.
Paxta talshıǵınan, shigitinen hám ósimliktiń basqa bólimlerinen hámmesi bolıp 200 den artıq hár qıylı ónimler alınadı.
Diyxanshılıqtıń hár qıylı tarawlarında bolǵanınday paxtashılıqtıń rawajlanıwında da joqarı zúráátli, kesellik hám zıyankeslerge, keskin ózgerislerge, hawa-rayına, suwsızlıqqa shıdamlı hám tovar ónimleriniń sapası jaqsı bolǵan ǵawasha sortına baylanıslı boladı. Sonday eken, paxta jetistiriw texnologiyasına jánede pát endiriw, ǵawashanıń kesellikke shıdamlı, mol zúráátli, talshıq sapası joqarı bolǵan sortların óndiriske engiziw ilimpazlaraldın aldında turǵan tiykarǵı wazıypalardan biri bolıp esaplanadı. Bunnan tısqarı tóginlerden nátiyjeli paydalanıw, durıs almaslap egiwdi ámelge asırıw zárúr.
Paxtashılıqta mexanizatsiyalawdı jolǵa qoyıw sırt el mámleketleriniń aldıńǵı texnologiyalarınan keń paydalanıw, ǵawashanı qol menen birlemew, onı anıq uyalap, az tuxım sarplap egiw usıllarınan paydalanıw kerek. Mashina menen tergende jerge tógiletuǵın paxta muǵdarın keskin azaytıw, jıyın terim jumısların tolıq texnika menen islew, paxta jetistiriwde qárejetler muǵdarın ilajı barınsha kemeyttiriw paxtashılıqtıń aldında turǵan eń áhmiyetli wazıypalardan biri bolıp esaplanadı.
Dunya júzinde paxtashılıq penen 70 ten artıq mámleketler shuǵıllanadı. Olardıń ishinde paxtashılıq penen shuǵıllanatuǵın iri mámleketler tiykarınan 9: AQSh, Qıtay, Hindistan, Pakistan, Ózbekstan, Braziliya, Meksika, Mısr,