13-lekciya. Ózbekstannıń paxtashılıq boyınsha dúniyada tutqan ornı, ǵawashanıń kelip shıǵıwı, jer júzinde tarqalıw tariyxı. Ǵawashanıń biologiyası hám sortları. Paxtashılıqta sort almasılıwı

Ǵawashanıń áhmiyeti, kelip shıǵıwı, jer júzinde tarqalıw tariyxı

Túrkiya. Bul mámleketler dunya júzi boyınsha jetistiriletuǵın ulıwma paxtanıń 80% ten kóbin beredi.

XX ásirge kelip G.S.Zaytsev ǵawashanıń gossipium áwladı klassifikacyalıq tárepinen, ǵawashanıń tábiyiy halda jer júzinde tarqalıwın úyreniw tiykarında dúzip shıqtı. Ílimpaz egiletuǵın barlıq mádeniy ǵawasha túrlerin úlken eki toparǵa: jańa dúnya hám eski dúnya dep bóldi. Jańa dúnya toparında xromosoma somatik kletkalar 52 hám jınısıy kletkalar 26 dana. Eski dunya toparında xromosoma somatik kletkalar 26 hám jınıslı kletkalar 13 ekenligi anıqlandı. Zaytsevten tısqarı, ǵawasha klassifikaciyası menen Xatchinson, Mauer hám Abdullaevlar shuǵıllanıp ǵawashanıń pándegi aqırǵı jetiskenliklerge tiykarlanǵan jetik klassifikaciyasın jarattı. Házirgi kúnde ǵawashanıń 37 túri bolıp 4 túri mádeniy hám 33 túri jabayı bolıp esaplanadı.
Respublikamız paxta maydanlarında joqarıdaǵı mádeniylestirilgen túrlerden ekewi yaǵnıy: G.Hirsutum hám G. Barbadenze egiledi.
G.Hirzitum túrine respublikamızda orta talshıqlı barlıq túrler kiredi. Bul túrge kiriwshi sortlar jetistiretuǵın paxta talshıǵınıń 90% ten artıǵın beredi. Egilip atırǵan sortlardıń biologiyalıq táriypi: ósiw dáwiri ortasha uzın bolıp, 110-150 kúnge teń.
Sońǵı jıllarda selektsiya páninde erisilgen jetiskenlikler tiykarında ilimpazlar tárepinen dáslep rawajlandırılǵan sortlardan bir qansha ayırmashılıqqa iye taza kompleks sortlar jaratılmaqta. Olar ǵórekleriniń tezpiserligi, joqarı hasıldarlıǵı, talshıǵınıń kóp shıǵımı, mexanizatsiya járdeminde teriwge beyimleskenligi, vilt hám basqada keselliklerge shıdamlılıǵı hámde talshıǵınıń joqarı texnologiyalıq qásiyetleri menen dáslep jaratılǵan paxta sortlarınan ayırmashılıqqa iye.
Ǵawashanıń biologiyası hám sortları.


Issılıqqa bolǵan talabı. Ǵawashanıń normal ósiwi hám rawajlanıwı ushın, shigittiń kógerip shıǵıwında esaplaǵanda, eń qolay temperatura 25-30⁰C esaplanadı. 25^°tan tómen temperaturada ǵawashanıń rawajlanıwı tómenleydi. Temperaturanıń tómenlewi ǵawashanıń rawajlanıwına keri tásir etedi hám ol ádewir seziledi.