13 qadimgi yunoniston va qadimgi rim falsafa

 
14 
 
 
 
edilaWpadimgilaming o'zlari Tolisni “birinchi riyozidon” (matematik), “birincni munajjim”,
“birinchi fizik” deb atar edilar. Bobillik munajjiihlaming ilgarigi kashfiyotlaridan foydalanib, 
Tolis (Pales) eramizdan oldingi 585-yilda yuz berishi mumkin bo'lgan quyosh tutilishini
oldindan bashorat qilgan edi. U birinchi bo'lib, bir necha asosiy geometrik teoremalami isbot 
qildi, iste’molga sirkul va burchak o'lchovchi asbobni kiritdi. Ma’lum bo’lgan yer yuzini birinchi 
geografik xaritasini tuzgan kishi sifatida Anaksimandmi yod etadilar. U yer yuzini silindr 
shaklida, havoda muallaq osilib tuigan holatda tasaw ur etgan. Anaksimandr osmon gumbazi 
bo'ylab harakat qiladigan yoritgichlar holatini namoyish etadigan “samoviy doira”ni kashf 
etdiki, unda yoritgichlami Yerga va bir-birlariga nisbatan joylashganliklarini ko‘rsatuvchi 
imkoniyat mavjud edi. Miletdan keyingi Ioniya falsafasining markazi, faylasuf Geraklitiling 
vatani Efes shahri edi. Dunyoning birlamchi unsurini Geraklit olovda ko‘rdi. Geraklitning 
falsafa tarixidagi ahamiyati shunda ediki, u moddaga xos bolgan qonuniylik zaruriyati haqidagi
masalani dunyoning dialektik rivojlanishi holati bilan b o g iab tushuntirdi. Qarama-
qarshiliklarning dialektik birligi Geraklit tomonidan shunday ifodalandiki, ular bir-birlarini
doimo o'zaro uyg'unlikda toidiradilar va shu jihatdan paydo boiadilar. U o'z falsafasining 
asosiy nuqtayi nazarlarini hammaga keng m aiu m bo ig an bir qator hikmatli so‘zlarda 
ifodaladi: “hamma narsa oqimda, hamma narsa o ‘zgarishda" , “bir daryoga ikkimarta sh o 
‘ng‘ib b o ‘lm a yd rva hokazo. Janubiy Italiyada faoliyat ko'rsatgan mashhur falsafiy maktab 
pifagorchilar maktabi edi. Pifagorchilar demokratiyaga dushman boigan, ommadan ajralib 
qolgan, o ‘z qobigiga o‘ralgan aslzodalar to ‘dasi edi. Ularning sirli taiim oti ko'proq nozik tab 
xususiyatga ega b o iib , aqliy yuksaklikka da’vo qilar edi. Pifagor (mashhur teorema muallifi)
va uning izdoshlari matematik hisob- kitoblar bilan qiziqishar, sonlar va raqamlar 
birikmasini sirli ruhda talqin qilar edilar. Din va axloqni pifagorchilar jamiyatni tailibga 
solishning ajralmas qismi hisoblar edilar. Bu hind va eron tasavvufiy qarashlari ta’sirining 
natijasi edi. Pifagorchilar axloqni xalqni aslzodalarga bo‘ysunishini ta’minlaydigan ijtimoiy 
uygiinlikning asosi deb hisoblar edilar. Uning eng muhim qismi hech qanday shartlarsiz 
bo'ysunish edi. Eramizdan oldingi V asr yunon falsafasini ko'zdan kechirib, yunonlaming diniy 
qarashlarida inqiroz yuz berganligini qayd etish lozim. Eski tasavvurlarning tushkunligi
sharoitida yangi diniy g'oyalar tugildi. Jumladan, shu vaqtda insonning Xudo bilan shaxsiy
aloqasi to ‘g‘risidagi mashhur g‘oya tarqaldi. Uni biz masalan, an ’anaviy qarashlarga salbiy 
munosabatda bolgan Yevripid ijodida uchratamiz. Yangi diniy e’tiqodlarning, masalan, tabobat
Xudosi Asklcpiyaning ahamiyati oshib bordi. Vazifalarining o'zgarganligi munosabati bilan 
ba’zi eski diniy aqidalar yangidan tugildi. An’anaviy diniy aqidalaming tushkunligi frakiyalik 
va osiyolik chet el aqidalarini Elladaga keng ravishda kirib kelishiga sabab b oidi.
Shunin'gdek, diniy tasuvvufning yoyilishi ham o'ziga xos xususiyat edi.О ‘zgaruvchanlikni ham,
barqarorlikm ham hisobga oluvchi Geraklitdialektikasi zamondoshlari tomonidan qabul 
qilinmadi va juda ham xilma-xil tarzda tanqid ostiga olindi. Agar Kratil barqarorlik lahzasini
inkor etishga chaqirgan b o isa, eleatchilardan bo ig an Ksenofan, Parmenid va Zenonlar 
butun e’tibomi aynan ana shu barqarorlik lahzasiga qaratdilar. Ular Geraklitni o'zgaruvchanlik 
rolini ortiqcha oshirib yuborishda aybladilar. His-tuyg'u dunyosi beradigan m aium otlar 
omonat va o'zgaruvchan boiganligini (dam tugiladi, dam gullaydi, dam oiadi) tan olgan holda, 
eleatlar bu omonat hissiy dunyoga yagona qo‘zg‘almas borliq dunyosini qarama-qarshi 
qo‘ydilar. Bu dunyo sof tafakkurga ochiq boiganligi uchun ham faqat unigina haqiqiy borliq 

---

`