14-mavzu: amaliy ekonometrik modellar

A = a₁ + a₂ + a₃ +...+an
Agar iqtisodiy o‘sishning barcha omillari k martga o‘zgarsa ishlab chiqiladigan mahsulotning miqdori quyidagicha bo‘ladi.

bunda A=1, A1 va A<1 qiymatlarini qabul qilish mumkin.
Agar A=1 bo‘lsa, ishlab chiqarish sarfini k martaga ko‘paytirish, ishlab chiqilgan mahsulotlar miqdorlarining ham k marta ko‘payishiga sabab bo‘ladi, demak, iqtisodiy o‘sishning ham shuncha martaga o‘sishiga olib keladi.
Agar A1 bo‘lsa, ishlab chiqarish sarfining k martaga ko‘payishi ishlab chiqilgan mahsulot miqdorining k martadan ko‘proq ko‘payishiga sabab bo‘ladi, iqtisodiy o‘sishning k martadan ortiqroq ko‘payishiga olib keladi.
Agar A<1bo‘lishi ishlab chiqarish sarfining k martaga ko‘paytirish ishlab chiqilgan mahsulotning k marta ko‘payishini ta’minlaydi, demak iqtisodiy o‘sishning k martadan kamroq miqdorga ko‘payishiga sabab bo‘ladi.
Iqtisodiy o‘sish tahlilida ishlab chiqarishning sarflari bo‘yicha elastikligidan tashqari biron–bir omilning sarfini birbirlikka ko‘paytirganimizda va boshqa omillar o‘zgarishsiz qolganda ishlab chiqilgan mahsulot miqdorining o‘zgarishini ko‘rsatuvchi differensiallashgan o‘sish ko‘rsatkichi ham mavjuddir.
Tahlilning ishlab chiqarish omillarining umumiy usuli, barcha omillarning bir vaqtda 1% o‘zgarishi mahsulot miqdorining qanchaga o‘zgarishini ko‘rsatuvchi usuldir.
O‘zaro almashuvning elastikliligi omillarning differensiallashgan o‘sishining 1%ga o‘zgarishi bilan belgilanadi.
Texnik vositalari va ma’nolari bilan bir-biridan farq qiladigan yuqoridagi ishlab chiqarish funksiyalaridan quyidagilarni ko‘rib chiqaylik.
1.Kobba-Duglas funksiyasi.
2.Errou, Cheneri, Minxas va Solou funksiyasi yoki boshqacha aytganda ishlab chiqarish omillarining o‘zgarmas elastikligi o‘zaro almashuvi funksiyasi.
Ishlab chiqarish funksiyalarini amalda birinchi marta AQSH yengil sanoatiga tegishli bo‘lgan statistik ma’lumotlar asosida Ch.Kobb va P.Duglas tadqiq qilishib quyidagi ishlab chiqarish funksiyasini taklif qiladilar.

bunda N – ishlab chiqilgan mahsulot miqdori;
L – ishchi kuchi miqdori;
K – asosiykapital.
Tenglama parametrlari boshlanishida a₁ + a₂ = 1 deb qabul qilinadi. Bu shart bo‘yicha mahsulot ishlab chiqarishning ko‘payishi iqtisodiy o‘sish ish kuchining va kapitalning miqdoriy o‘sishi bilan amalga oshadi degan xulosaga olib keladi. Umuman bu qandaydir ma’noda iqtisodiy to‘g‘ri, agar ishlab chiqarish korxonalar soni ortsa albatta mahsulotlar miqdori ham ortadi.
Ammo chuqur tahlil ishlab chiqarish hajmiga nisbatan omillar sarfi neytral munosabatda bo‘lmasligini ta’kidladi. Ayrim tarmoqlarda (energetika, metallurgiya) korxonalar o‘lchamining kattalashuvi, mehnat va kapital sarfini ko‘payish yaxshi samara bersa, boshqa ko‘p ishlab chiqarish tarmoqlarida (qishloq xo‘jaligi, savdo, yengil sanoat) mehnat va kapital sarfining kengayishi ma’lum chegaralardan so‘ng samaradorlikning pasayib ketishiga sabab bo‘ladi. Agar ishlab chiqarish funksiyalari parametrlarini aniqlashda a₁+a₂=1 sharti qo‘yilsa natijasida tarmoq va tarmoqlar guruhlari ishla chiqarishlari kengayishining samaradorligini ko‘rsatuvchi elastiklik koyeffitsiyentiga ega bo‘linadi, agar a₁+a₂1 bo‘lsa, samaradorlik bor, o‘suvchi, agar a₁+a₂<1 bo‘lsa, ishlab chiqarish korxonalari hajmining o‘sishi samaradorlikning pasayishiga sabab bo‘ladi.
Iqtisodiy o‘sishda ishlab chiqarish resurslari hajmini ko‘paytirish bilan bir qatorda texnika va texnologiyani takomillashtirish, ichshilar malakasini oshirish, ishlab chiqarishni to‘g‘ri tashkil qilish va boshqarish shu kabi omillarning ham ahamiyati katta bo‘ladi.
Texnik progresslar ishlab chiqarish funksiyalarida vaqt davomida ishlab chiqarishning o‘sishi tendensiyalari shakllarida beriladi. Shularni hisobga olgan Kobb-Duglas ishlab chiqarish funksiyasi quyidagi ko‘rinishni oladi:
N = a₀L^a1 ∙K ^a1 ∙e^λt
e^λm texnik progress bilan bog‘liq ishlab chiqarishning vaqt davomida o‘sish tendensiyasi.
Tahlilning yanada chuqurroq amalga oshirilishi texnik progressning moddiylashgan tarafini, mehnat va fondlari sifati yaxshilanganligi va ularning L, Klarning miqdorlariga ta’sirini aniqlashga imkon beradi. Ishlab chiqarishning vaqt davomida o‘sish tendensiyasi esa ishlab chiqarishni tashkil qilish va boshqarish samadorligi bilan belgilanadi.
Makrodarajadagi ishlab chiqarish funksiyalariga mehnat va kapital bilan bir qatorda tabiiy resurslardan foyddalanish ham kiradi.
Ishlab chiqarish omillarining o‘zgarmas elastikli o‘zaro almashinish funksiyasi

bunda - ishlab chiqarish hajmini ko‘paytirishda mehnat va kapital omillarining qatnashish nisbatining parametri;
p- o‘rin almashish elastikligiga bog‘liq bo‘lgan o‘zaro almashuvning parametri;
– proporsionallik koeffitsiyenti.
Boshqa funksiyalarga qaraganda Errou, Cheneri, Minxas va Solou funksiyasida ilmiy-texnik taraqqiyotlari natijalari kengroq hisobga olinadi.

h-ishlab chiqarish omillaridan olinadigan umumiy foyda.