16-mavzu: korxonalar moliyaviy-xo’jalik faoliyati auditini o’tkazishning metodologik asoslari reja

Tadbirkorlik riskini baholash mezonlari.*

Risk omillari	Tadbirkorlik riskining darajasi
Korxona faoliyat ko’rsatayotgan iqtisodiy vaziyatni aniqlash	Sog’lom	Depressiya, stagnatsiya
Korxona faoliyat ko’rsatayotgan tarmoq tavsifi	Barqaror, tashqi shart-sharoitlar ta’sirini sekin qabul qiladi	Nisbatan yangi, tashqi o’zgarishlarga ta’sirchan
Korxona boshqaruv siyosati	Passiv	Aktiv
Nazorat tizimi	Ma’muriy nazorat yaxshi yo’lga qo’yilgan	Nazorat bo’sh; boshqaruv tizilmasi kuchli markazlashtirilgan
O’tgan davrlar uchun auditorlik tekshiruvlar natijalari	Ijobiy xulosa	Auditorlik tekshiruvlari bo’lmagan, o’tkazilgan bo’lsa ham ularning natijasi bo’yicha yoki salbiy xulosa berilgan yoki xulosa berishdan bosh tortilgan; auditorlar tez-tez o’zgarib turadi.
Rahbariyat o’zgarishi	Yuqori	Past
Korxonaning moliyaviy ahvoli	Ishonchli	Barqaror emas
Sudlashuv holatlarining vujudga kelish ehtimoli	Jiddiy emas	Jiddiy
Boshqaruvchilar va mulkdorlarning obro’ - e’tibori	YAxshi	YOmon
Ularning ish tajribasi	YUqori darajada	Past darajada
Mulkchilik shakli	Ochiq turdagi aktsiyadorlik jamiyati (OTAJ)	YOpiq turdagi aktsiyadorlik jamiyati (YOTAJ)
Mijozning auditorlar roli va ma’suliyatla- rini tushunishi	Aniq	Noaniq
Manfaatlar ziddiyati, tartibga solish muammolari	Jiddiy emas	Jiddiy
Mazkur turdagi biznesning korxona faoliyat ko’rsatayotgan xududga kirib kelish darajasi	Past	YUqori

* -Основы аудита. Учебник под редакцией Я. В. Соколов, Москва «Бухгал-

терский учёт» 2000г. 130-131 с.

Mijoz-korxonannig imkoniyatlari va xato-kamchilikla-rini taxlil qilish quyidagilarni e’tiborga olishni taqozo etadi: bozordagi dinamika (o’sish, pasayish, kon’yunkturaning o’zgarishi); texnologiyadagi o’zgarishlar (yangi mahsulot-lar yaratish); iqtisodiy ahvol(ko’tarilish, pasayish); ijti-moiy omillar (shakllangan ijtimoiy institutlar va munosa-batlar); ekologiya kabi masalalarni nazarda tutadi.

Nazorat (nazorat vositalari) riski – NR (CR-Control risk) – bu korxonaning mavjud va muntazam qo’llanilib kelinayotgan buxgalterlik hisobi tizimi va ichki nazorat tizimi vositalari alohida-alohida yoki birgalikda jiddiy ahamiyat-ga ega bo’lgan kamchiliklarni o’z vaqtida aniqlay olmaslik va tuzata olmaslik (yoki bunday kamchiliklar vujudga kelishining oldini olish) ehtimolining auditor tomonidan sub’ektiv tarzda aniqlangan ko’rsatkichidir.
Ichki nazorat tizimini tekshirishning ahamiyati shundan iboratki, auditorlik tashkiloti tomonidan bajariladigan ishlar hajmi, shuningdek, tekshiruv muddatlari va qiymati aynan mana shunga bog’liq. SHu boisdan, ushbu masalani batafsilroq ko’rib chiqish zarur.
Mijoz-korxona ma’muriyati samarali ichki nazorat tizimini ishlab chiqishda quyidagilarni e’tiborga olishi lozim: korxona mulklari va hujjatlarining saqlanishi; bosh-qaruv uchun ishonarli ma’lumot olish; ishlab chiqarish samaradorligini oshirish; qonun hujjatlari talablari va hisob siyosatining qoidalariga rioya qilinishi.
Ichki nazorat tizimining tashkil etilishi va faoliyat ko’rsatishi quyidagi qoidaga asoslaniladi: ichki nazorat tizimi uchun qilinadigan jami xarajatlar uning bo’shligi sababli mazkur davrda kutilayotgan zararlar miqdoridan oshmasligi lozim.
Ichki nazorat tizimini o’rganishda quyidagi 4 ta asosiy tamoyilga tayaniladi:
1. Ichki nazorat tizimining tashkil etilishi va faoliyat ko’rsatishi uchun ma’muriyat javobgarligi;
2. Ichki nazorat tizimi to’liq bo’lmasayam moliyaviy hisobotning yetarli darajadagi haqqoniyligi va ishonchliligiga ishonch hosil qilishi.
3. Mavjud cheklashlar: agar ichki nazorat tizimi, uning ishlab chiqarish va amalda qo’llanish hususiyatlari hisobga olinmasa, uni samarali deb tan olish mumkin emas;
4. Axborotni ishlash uslubi: ichki nazorat tizimi axborotlar qo’lda ishlanganida ham, kompyuterda ishlanganida ham, samarali ishlov berishni ta’minlashi lozim.
Nazorat muhiti, hisob tizimi va nazorat amallari ichki nazorat tizimining muhim elementlari hisoblanadi.
Aniqlanmaslik riski (AR) - ya’ni xatolar va moliyaviy hisobotdagi kamchiliklarning aniqlanmaslik (ko’zga tashlanmaslik) riski (DR-Detektion risk) – bu auditorlik tekshiruvi jarayonida qo’llaniladigan auditorlik amallarining buxgalteriya hisobi va moliyaviy hisobotda haqiqatan mavjud bo’lgan har biri alohida-alohida yoki birgalikda jiddiy hisoblangan xatolar hamda kamchiliklarni aniqlash imkoni yo’qligining ehtimolidir. Bunday ehtimollik auditor tomonidan sub’ektiv tarzda aniqlanadi. SHuningdek, auditor ishlarining sifat ko’rsatkichi, auditorning malakasi va muayyan auditorlik tekshiruvining o’tkazilish xususiyatlariga bog’liq.
Aniqlanmaslik riskini ikki guruhga bo’lish mumkin:
1. Tahliliy risk –bu tahlil amallari (ishlari) bajarilganda jiddiy xatolarga yo’l qo’yilish riskidir. Bunday xatolarni auditor ko’rishi mumkin, ammo juda murakkabligi hamda o’zining maxsus malakasi yetishmasligi sababli tushunmasdan o’tkazib yuborishi mumkin.
2. Tanlashdagi risk –bu jiddiy xato-kamchiliklarning nazorat testlarini o’tkazish (tanlab olish) chog’ida ham, xo’jalik muomalalarini mohiyatan tekshirish chog’ida ham aniqlanmay qolish ehtimolidir.
Aniqlanmaslik riski - auditorlik faoliyatining sifati va samaradorligini baholaydigan ko’rsatkich bo’lib, u muayyan auditorlik tekshiruvini o’tkazish tartibiga, hamda auditorlar malakasi va ularning xo’jalik yurituvchi sub’ekt faoliyati bilan oldindan tanishlik darajasiga bog’liq. Auditor ichki xo’jalik riski va nazorat vositalarining riskini baho-lash asosida o’z faoliyatida yo’l qo’yishi mumkin bo’lgan aniq-lanmaslik riskini aniqlashi lozim. Aniqlanmaslik riski-ning imkon qadar pasaytirilgan ko’rsatkichini hisobga olgan holda tegishli auditorlik amallarini rejalashtirishi lozim.
Ta’kidlash joizki, auditorlik risklarining maqbul to’plamini tashkil etuvchi elementlar(IR, CR, DR)ni tahlil qilishdan asosiy maqsad aniqlanmaslik riski (DR) ni baho-lashdan iborat. Ushbu fikrni tasdiqlash uchun auditorlik risklar maqbul to’plami(DAR)ning tarkibiy qismlarini chuqurroq o’rganishga doir bir necha misollar keltiramiz.