№2 Təbiət elmləri seriyası
Yüklə 378,96 Kb. Pdf görüntüsü
|
| Şək. 1.
Landşaft peyklərindən vaxtaşırı çəkilmiş kosmik şəkillərə əsasən landşaftın dinamikasının müqayisəli təhlili (Lerik-Lənkəran ərazisi) 147 Hazırda kosmik müşahidələri həyata ke- çirən yüzlərlə süni peyklər Yer ətrafında dövr et məkdədir. GeoEye-1, WorldView-1, WorldView-2, WorldView-3, Pleiades-1A, Pleiades-1B, QuickBird, IKONOS, SkySat-1, SkySat-2, SPOT-6, SPOT-7, RapidEye, LANDSAT 7 ETM+, LANDSAT 8 yüksək keyfiyyətli peyk şəkilləri üzrə ixtisaslaşmış hazırda yaxın orbitdə olan belə süni peyk- lərdəndir. Komsik tədqiqatları həyata keçirmək üçün dünyanın bir sıra inkişaf etmiş ölkələri sıçrayışla nailiyyətlər əldə etmişlər. Təkcə ən son yenilik olaraq, Yer çəkilişi ilə ixtisaslaş- mış, hamımızın yaxşı bildiyimiz GoogleEarth təsvirlərini çəkən ABŞ-ın “DigitalGlobe” kor- po rasiyasının 14 avqustda səmaya buraxdığı “WorldView-3” müşahidə peykinin multispek- tral (rəngli təsvir - 1.24 m dəqiqlik) və pan- xromatik (rəngsiz təsvir -0.31 m dəqiqlik) təs- vir ləri özünün dəqiqlik dərəcəsinə görə daha çox fərqlənir [10]. Kommersial xidmət olduğu üçün bir qədər elmi təqdiqatlar baha başa gəldiyindən alternativ olaraq ABŞ-ın Kosmik Tədqiqatlar İnstitutu (NASA) və Geoloji Araş- dırmalar Mərkəzinin (USGS) müşahidə peyk- lərindən əldə olunan təsvirlər elmi-tədqiqat iş- lərində mühüm rol oynayır. USGS-nin 42 illik ənənəyə malik Landsat proqramı kənd təsərrü- fatı, kartoqrafiya, geologiya, meşəçilik, regio- nal planalma, gizli müşahidə və təhsil kimi ümdə məsələləri özündə cəmləşdirir. Landsaft missiyası bu günə qədər 19 mln kosmik çəkiliş ar xivini istifadəçilərə təqdim etmişdir ki, bun- lar: su resurslar, torpaq örtüyü və istifadəsi, bio müxtəliflik, kənd təsərrüfatı proqnozları, meşəçilik və meşələrin idarəçiliyi, iqlim elm- ləri və dəyişkənliyi, universitet və kolleclərdə təhsil, ekologiya, ekosistem elmləri və monito- rinqi o cümlədən, proqram təminatlarının inki- şafı mövzularında mühüm məlumat mənbəyinə çevrilmişdir. İlk “Landsat 1” müşahidə peyki 23 iyul 1972-ci ildə səmaya buraxılmışdır və 11 fevral 2013-cü il tarixdə “Landsat 8” peyki uğurlu Landsat proqramını davam etdirmək üçün səmaya buraxıldı. Multispektral dəqiqliyi 30 148 m, panxromatik dəqiqliyi isə 15 m olan “Landsat 8” kosmik təsvirləri Yer səthində baş verən dəyişiklikləri məsafədən zondlama (distansion tədqiqat - remote sensing) üsu lu ilə müəyyən etməyə imkan verir. Müşahidə zamanı Yer səthindəki obyektlər özlərinin fiziki xüsusiyyətlərinə görə əks etdirdikləri elektromaqnit şüalar fərqli çalarlar yaradır. Hər obyektin parlaqlıq əmsalı onun deşifrə olunmasına imkan verir [1; 2; 7]. NASA- nın vaxtaşırı çəkdiyi peyk təsvirlərinin xronologiyasıına nəzər yetirdikdə məlum olur ki, Piran ərazisində baş vermiş güclü yanğın 20 iyul tarixində başlamış və 23 iyul tarixinədək davam etmişdir (şəkil 2) [12]. Son bir neçə ay ərzində vaxtaşırı çəkilmiş Landsat peyk şəkillərinin müqayisəli təhlili isə onu göstərir ki, ərazidə yanğın ciddi fəsad törətmişdir. Təsvirlərdə 6 əsas yanğın mərkəzi görünməkdədir ki, bunun 4-ü kompakt xarakter daşıyır. Yanğın Hirkan Milli Parkının nüvə və yeni əlavə olunmuş şimal hissəsi, Masallı və Cə- lilabad inzibati rayonlarının Alaşar-Burovar silsiləsi üzərindəki meşə mas- sivlərində baş vermişdir. Təhlil, hesablamalar və müqayisə göstərir ki, həmin altı yanğın mərkəzləri də daxil olmaqla ümumi yanğın sahəsi nazirlik tərəfin- dən ilkin hesablamalara görə 31.9 ha verilmişdir. Lakin “Landsat 8” kosmik şəklindən alınan məlumatda təkcə bu altı yanğın sahəsində 430 ha ərazi külə çevrilmişdir (cədvəl 2). Böyük qismini meşələr təşkil edən yanğının yarıya qədərini Piran meşəbəyliyinin yanan ərazisi təşkil edir. Burada yanmış ərazinin sahəsi 200 ha-dan artıqdır ki, bu Xanbulan su anbarından iki dəfə böyük sahə deməkdir. Kosmik şəkillərin verdiyi məlumatlarda məlum olur ki, yanğının sürətli olmasına səbəb güclü cənub və şərq küləkləri olmaqla yanaşı, həmin ərazilərin qanunsuz olaraq seyrəkləşdirilməsindən irəli gəlir və yanğın meşələrin sıx olduğu yerlərdə konturlarını dəyişir. Bir şeyi də qeyd etmək yerinə düşər ki, əksər qanunsuz meşə qırma prosesi dağların kənd yollarına baxan yamaclar ın arxa-görünməyən hissəsini təşkil edir. Piran meşəbəyliyində baş verən yanğının sürətli olması ərazinin seyrək meşə və törəmə meşə-koldan ibarət olması da mühüm rol oynamışdır. Relyefin keçilməzliyi və külək də əsas maneələrdən biri olub. “Landsat 4” (1989) və “Landsat 8” (2014) kosmik şəkil- lərinin müqayisəsi eyni zamanda meşəsizlşdirmə probleminin bu ərazidə sürətlə getdiyini göstərir (şəkil 1). Həmçinin əhali artımı ilə əlaqədar seliteb komplekslərinin konturlarının da sürətli artımı müşahidə olunur. Bu əsasən Lənkəran-Digah-Şiləvar seliteb komplekslərinin konturlarının birləşməsində özünü dolğun göstərir. Bundan əlavə müxtəlif fəsilləri əhatə edən çəkilişlər Xanbulançay su anbarının, həcminin mövsimi dinamikasını sezmək müm- kündür. Lənkəran ovalığıında yaxın bir il ərzinda nəzərəçarpan ən böyük dəyişklik Ələt-Astara-İran İslam Respublikası ilə dövlət sərhədi yeni avtomobil yolu layihəsi çərçivəsində inşa olunan 27.5 m enlikdə birinci dərəcəli magistral yol zolağıdır [7; 11; 13; 14; 15]. 149 |