250 yaşlı İnsan Böyük Rəhbərin on dörd məsumun siyasi həyat və mübarizələrinə dair çıxışlarından seçmələr

Onuncu fəsil: İmam Baqir (ə)

Düşüncə quruculuğu və təşkilatçılıq dövrü

Beşinci imam həzrət Baqirin (ə) həyatı İmam Səccadın (ə) həyatının tam məntiqli davamıdır. Bu zaman bir qrup yaranmışdır, Şiə məzhəbi yenidən ucalıq və şəxsiyyət duyur. Kərbəla faciəsi, ondan sonrakı Hərrə və Təvvabin kimi qanlı hadisələr və repressiv şərait səbəbindən bir neçə il dayanmış və çox qalın pərdələr altında təqdim olunan Şiə dəvəti indi İslam ölkələrinin bir çox bölgələrində, xüsusən də İraqda, Hicazda və Xorasanda kök salmış, böyük bir təbəqəni özünə cəlb etmiş və hətta daha məhdud dairədə partiya adlandıra biləcəyimiz ideoloji və praktik birliyə çevrilmişdir. Bir vaxtlar İmam Səccad (ə) buyururdu ki, bütün Hicazda dostlarımızın sayı iyirmi nəfərə çatmır.¹ İndi isə həmin dövr arxada qalmışdır. İmam Baqir (ə) Mədinədə Peyğəmbər (s) məscidinə daxil olanda Xorasanın və digər bölgələrin çoxlu insanları onun ətrafına toplaşıb şəriət məsələlərinə dair suallar verirlər. İmamət və Şiə yolunda olmayan Tavus Yəmani, Qətadə ibn Diamə və Əbu Hənifə kimi məşhur din alimləri imamın elmi şöhrətini eşidib ondan öyrənmək, yaxud elmi mübahisə aparmaq üçün onun yanına gəlirdilər. Səlis qələmi və zəngin sənətkarlığı olan Kumeyt Əsədi kimi bir şairin ən mühüm sənət əsəri dillər əzbəri olub insanları Peyğəmbər (s) ailəsinin haqqı, onların elmi və mənəvi üstünlüyü ilə tanış edən Haşimiyyat adlı qəsidələrdir. Mərvani xəlifələr hicri tarixi ilə 86-cı ildə vəfat edən Əbdülməlik ibn Mərvanın iyirmiillik hakimiyyətindən sonra bütün qiyamçı və müxaliflərin zərərsizləşdiyini görüb təhlükəsizlik və sabitlik hiss etdilər, asanlıqla əldə etdikləri xilafətin qədrini öz sələfləri qədər bilmədilər və başları adətən cah-calalın nəticəsi olan işlərə qarışdı. Bu zaman şiəliklə çox da işləri olmadı və nəticədə imam və tərəfdarları onların hücumlarından müəyyən həddə uzaq qaldılar.

Bəli, vəziyyət bir neçə cəhətdən imamətin və şiəliyin xeyrinə dəyişmişdi. Deməli, belə qəti nəticə almaq olar ki, İmam Baqir (ə) öz imamlığı dövründə bir addım da irəliyə gedərək Şiə mübarizəsini son mərhələyə yaxınlaşdırdı. Bu, İmam Baqirin (ə) imamlıq dövrünün spesifik xüsusiyyətini təşkil edir. (Sadiq rəhbər, səh: 32-33)

İmam Baqir (ə) haqda danışmağa çox söz var, lakin mən o həzrətin həyatındakı iki məqama işarə vuracağam. Biri o həzrətin İslam təlimlərinin təhrifinə qarşı mübarizəsindən ibarətdir. Bu, İmam Baqirin (ə) dövründə həmişəkindən daha geniş müstəvidə həyata keçdi. Təhriflə mübarizə nə deməkdir? Məqsəd budur ki, müqəddəs İslam dini öz hökmləri, təlimləri və Quran ayələri ilə İslam cəmiyyəti, hətta dünya və bəşəriyyət üçün bir sıra xüsusiyyət və şərtlər müəyyən etmişdir. Əgər insanlar o təlimləri bilsələr və onlara əməl etəsələr, İslam adlı bir cəmiyyətdə bəzi hallara, məsələn, zalımların, fasiqlərin, günahkarların və dindən xəbərsizlərin hakimiyyətinə dözməzlər; cəmiyyətdə ayrıseçkiliyə və sərvətin ədalətsiz bölgüsünə əsla dözməzlər. İslam cəmiyyətlərində mövcud olan fəsadların bir çoxu İslam hökmləri və İslam quruluşu ilə uyğun deyil.

Peyğəmbər (s) canişini kimi hakimiyyətə gələn bəzi şah və hökmdarlar, məsələn, Bəni-Üməyyə və Mərvani xəlifələri İslam cəmiyyətinə hakim olmağa əsla layiq deyildilər. Onların hökmdarlığı dövründə günah, zülm, ayrıseçkilik, cəhalət, xülasə, müxtəlif fəsadlar mövcud idi. İslam hökmləri və Quran ayələri xalqa olduğu kimi izah olunsaydı, bunların hakimiyyətə gəlib şahlıq etmələri mümkün olmazdı. Buna görə də təhrifə başladılar. Təhrifi bir neçə yolla edirdilər. Biri bu idi ki, bəzi fəqih, alim, hədisçi, qiraətçi və tanınmış şəxsiyyətləri aldadaraq öz kənarlarında saxlayır, onlara pul verir, yaxud qorxudurdular; onların bəzisini tamahlandırmaqla, bəzisini də qorxutmaqla özləri istədikləri sözləri xalq arasında yaymağa vadar edirdilər. Siz İslamın ilk 1-2 əsrinin tarixinə baxsanız, qəribə mənzərə görərsiniz. Müqəddəslik, təqva və elmlə məşhur olan çoxları zalım hakimlərə xidmət edir, İslam adına xalqa qəribə hökmlər sırıyırdılar. İndi bir nümunəyə baxın: Bir alim deyir ki, Allah-Taalanın Quranda itaətini vacib etdiyi "əmr sahibləri" hər hansı vasitə ilə hakimiyyətə gəlmiş şəxsdir; hiyləgərliklə, kələklə, zor gücünə, quldurluqla, oğurluqla hakimiyyətə gəlmiş olsa da, "əmr sahibi" sayılır.

Bu qədər absurd və yanlış fikir İslama, xalqın etiqad və imanına bağlanmasa, heç kim tərəfindən qəbul edilməz. Amma onlar bunu İslama bağladılar və çoxlu belə sözlər quraşdırdılar. İslamın ilk 1-2 əsrində çoxlu belə işlər görüldü. Xəlifələr tanınmış şəxsiyyətləri özləri ilə birgə Məkkəyə, Mədinəyə aparır, xalqa göstərir, ümumi toplantılarda təqdim və özlərini təsdiqlətmək üçün onlardan istifadə edirdilər. Dini təhrifin yollarından biri bu idi. Dırnaqarası alim, fəqih, müqəddəs və zahid olan bu şəxslər xəlifələrə xidmət göstərirdilər. Hakimiyyətin xalqın inanmasını istədiyi məsələləri bunlar din adı altında xalqa sırıyırdılar. Belə məsələlərin bəzisi kitablarda qalmışdır və təəssüf ki, bir çox müsəlmanlar hələ də onlara inanırlar.

Təhrifin bir yolu da bu idi ki, xəlifələrin özü hakimiyyətə gəlib dedikləri sözü xalqın qəbul etməyə məcbur olduğunu duyanda, bir sözü, bir fikri İslam adı altında söyləyir və ənənə şəklinə salırdılar. Bu söz İslam dünyasının hər bir yerində deyilir, təkrar olunur, ağız-ağız dolaşır və xalqın zehniyyətinə çevrilirdi. Misal üçün, Əbdülməlik hakimiyyətinin Həccac kimi bəzi məmurları xilafətin nübüvvətdən üstün olduğunu iddia edirdilər. Bunlar Əbdülməlik ibn Mərvanın, onun övladlarının, bu fasiq və günahkar insanların Peyğəmbər (s) canişini olması və bu titulu zorla qəsb etmələri ilə qane olmur, hətta xilafətin nübüvvətdən üstün olduğunu söyləyirdilər. Dində belə təhriflər baş vermişdi. Bəni-Üməyyə və Bəni-Abbas hakimiyyətlərinin yaşamasının əsas amili və həqiqi İslam hakimiyyətinə əsas maneə xalqın beyninə hakim olmuş belə yanlış ənənələr idi.

Belə bir vəziyyətdə imamlar düzgün İslam hakimiyyətini bərpa etmək və Əli (ə) quruluşu qurmaq istəyirlərsə, nə etməlidirlər? İlk iş xalqın zehniyyətini dəyişdirmək, xalqın beyninə hopmuş dırnaqarası İslam, əslində isə antiislam mədəniyyətini ondan almaq, onun yerinə yaxşı və düzgün mədəniyyət, əsl Quran və tövhid mədəniyyəti vermək idi. Bu, mədəni mübarizədir. Deməli, mədəni mübarizə yalnız oturub inqilabi və mübarizə istiqaməti olmadan bir sıra İslam hökmlərini bəyan etmək deyil. Bu, mübarizə deyil. Mədəni mübarizə xalqın düşüncəsini, beyninə hakim olan mədəniyyəti dəyişdirmək, ilahi hakimiyyətə yol açmaq, tağut və şeytan hakimiyyətinin yolunu bağlamaqdır. İmam Baqir (ə) bu işə başladı. "Baqir əl-ülum" sözünün mənası budur: Quran həqiqətlərini və İslam elmlərini yaran. O, həqiqətən Quranı xalqa izah edirdi. Buna görə də, nəfəsi asılı, muzdur və boyunduruq altında olmayan hansı adama toxunurdusa, dövrün hakimiyyətinə qarşı fikri mütləq dəyişirdi. İmam Baqirin (ə) dövründə çoxlu orta səviyyəli insanlar Əhli-beyt məktəbinə, bu gün bizim şiəlik adlandırdığımız imamət məktəbinə yonəlirdilər. Şiəlik budur: həqiqi İslam hakimiyyəti qurmaq, Quran sözünü həqiqətən ucaltmaq, Quran təlimlərini xalqa aydınlaşdırmaq və icra etmək üçün Əhli-beyt məktəbinə tapınmaq. İmam Baqir (ə) kiminlə ünsiyyətdə olur və bu məsələləri söyləyirdisə, fikri dəyişirdi. Bu, İmam Baqirin (ə) çox əhəmiyyətli və əsaslı olan birinci işi idi; onun ən çox işi də bu idi.

İmam Baqirin (ə) həyatında başqa bir iş təşkilatçılıqdan ibarətdir. Biri var insan bu təlimləri, mədəni dəyişikliyi və mədəni mübarizəni eləcə cəmiyyətə tullayır. Toxumları bu şəkildə torpağa tullayanda biri bitir, biri bitmir; biri bitəndən sonra quruyur, biri ayaq altda tapdanır və s. Yəni belə toxum səpmək çox da faydalı olmur. Biri də var ki, mahir bağban, ağıllı və peşəkar əkinçi toxumu səpəndən sonra onu həm də qoruyur. Bu necə qorunur? Bu uca təlimlərin və təbliğatın təsiri altına düşənlərin şübhələrini aradan qaldırmaq, daha çox öyrənmək, düşmən fikirlərin təsiri altına düşməmək, səhvə yol verməmək, birliklərini qorumaq, qısası, bu sağlam toxumların həmin yararlı torpaqda bitməsi üçün lazımlı zəmanəti təmin etməkdən ötrü bütün İslam dünyasında bir qrup insanı əməkdaşlığa cəlb etməklə.

İmam Baqirin (ə) işlərindən biri bu idi. O öz dost və şagirdlərindən bəzilərini yetişdirib yüksək səviyyəyə çatdırdı, onlara xüsusi diqqət ayırdı, sonra bu özəl şagirdləri bir-birinə caladı, bütün İslam dünyasında onları mərkəzə çevirdi, özünə vəkil və naib seçdi. Onlar İmam Baqirin (ə) işlərini apardılar, o həzrətin təbliğat və təlimlərini yaymağa başladılar. İmam Baqirdən (ə) öncə başlayan bu məxfi təşkilatçılıq o həzrətin dövründə daha da gücləndi, İmam Sadiqin (ə) və İmam Musa ibn Cəfərin (ə) dövründə zirvə həddinə çatdı. Bu da çox təhlükəli olan başqa bir iş idi. İmam Baqirin (ə) bəzi səhabələri rəvayətlərdə "sirdaş səhabələr" adı ilə tanınırlar. Məsələn Cabir ibn Yezid Cöfi belə səhabələrdən idi. Sirdaş səhabələrkimlərdir? Onlar İslam dünyasının hər bir tərəfində olub hazırlıqlı və Əhli-beyti sevən insanlara yol göstərmək, əl tutmaq, onları yönəltmək, xülasə, düşüncə ehtiyaclarını təmin etmək işini üzərinə götürmüş şəxslərdir. Hakim rejim bunları tutanda ən çətin təzyiqlərə məruz qoyurdu. (1987)

Qısa bir araşdırma ilə İmam Baqirin (ə) 95-ci ildən 114-cü ilə qədər sürən 19 illik bütün imamət dövrünü belə xülasə etmək olar: Atası İmam Səccad (ə) ömrünün son anlarında onu şiələrin rəhbəri və öz canişini seçir, digər övladlarının və yaxınlarının yanında bu vəzifəni ona tapşırır. Bəzi rəvayətlərə görə elmlə dolu olan, yaxud Allah rəsulunun silahının saxlandığı bir sandığı ona göstərib buyurur: "Ey Məhəmməd! Bu sandığı evinə apar". Sonra digərlərinə müraciətlə deyir: "Bu sandıqda dirhəm və dinar yoxdur, elmlə doludur".¹ O bu yolla elm və düşüncə rəhbərliyini və Peyğəmbərin (s) silahını - yəni inqilabi rəhbərlik irsini ona ötürdüyünü bildirir.

Şiəlikdə böyük dəyişiklik yaradan məqsədli dəvətin yayılmasında imamın və onun sadiq tərəfdarlarının geniş və əhatəli fəaliyyəti ilk anlardan yeni mərhələyə qədəm qoyur. Bu dəvətin əhatəsi o qədər geniş idi ki, şiələr yaşayan Mədinə və Kufə kimi bölgələrdən əlavə yeni bölgələri, xüsusən Bəni-Üməyyə hökumətinin mərkəzindən uzaq olan İslam bölgələrini də Şiə təfəkkür dairəsinə qatır. Bu arada Xorasanın adını xüsusi qeyd etmək lazımdır. Biz Şiə təbliğatının həmin bölgə əhalisinə təsirini müxtəlif rəvayətlərdə görürük.²

Bütün bu yorucu fəaliyyət əsnasında imamı və dostlarını dayanmadan hərəkətə vadar edən, ilahi vəzifəni anbaan onların yadına salan amil acınacaqlı olan ictimai və ideoloji reallıqdır. Onlar öz qarşılarında bir tərəfdən dağıdıcı təbliğat səbəbindən cəmiyyətin ümumi fəsadına günbəgün daha çox qərq olan, daha çox süquta uğrayan, tədricən hakim və məmurlar kimi xilasedici imamət dəvətinə qulaq asmayan insanlar görürlər, digər tərəfdən, hər şeyin, hətta dərsin, fiqhin, kəlamın, hədisin və təfsirin də Əməvi tağutlarının arzu və istəkləri istiqamətində olduğu bir şəraitdə insanların üzünə heç bir ümid bacası açıq deyil. Əgər şiəlik onları dəvət və hidayət etməyə qalxmasa, hidayət yolu onların üzünə bütünlüklə bağlanmış olar: "Biz onları tərk etsək, bizdən qeyrisi vasitəsi ilə hidayət olmazlar".³

İmam Baqir (ə) anormal ictimai durumu dərindən dərk etdiyinə görə elmi-mədəni qüvvələrə, yəni cəmiyyətdə qeyri-sağlam düşüncə mühiti yaradan satqın şair və alimlərə qarşı düşmən mövqeyini elan edir, öz məzəmmət qamçısını başlarına endirməklə onların yatmış vicdanında olmasa da, bixəbər ardıcıllarının beynində və qəlbində oyanış dalğası yaradır. İmam etiraz məqsədilə şair Kəsirə buyurur ki, Əbdülməliki təriflədin. O da ya biclikdən, ya da sadəlövhlükdən öz günahını yamamaq məqsədi ilə cavab verir ki, onu hidayətçi rəhbər adlandırmadım, ona şir, günəş, dəniz, əjdaha və dağ dedim; şir heyvandır, günəş cisimdir, dəniz cansız bir şeydir, əjdaha üfunətli vəhşidir, dağ da möhkəm daşdır. İmam bu uğursuz üzr və bəhanənin qarşısında mənalı təbəssüm edir, sonra inqilabçı və məqsədli şair olan Kumeyt ayağa qalxıb özünün Haşimi qəsidələrindən birini söyləyir, bununla həmin məclisdə iştirak edənlərin və sonradan bu hadisədən xəbər tutanların təsəvvüründə bu iki sənət əsəri arasında müqayisə imkanı yaradır.¹

İbn Abbasın xalq arasında böyük hörməti olan məşhur şagirdi İkrimə imamın görüşünə gedir, onun vüqarından, mənəviyyatından, mənəvi və elmi əzəmətindən elə təsirlənir ki, ixtiyarsız halda imamı qucaqlayır və təəccüblə deyir: "Mən İbn Abbas kimi böyük şəxsiyyətlərlə oturmuşam, amma onların qarşısında heç zaman bu vəziyyətə düşməmişəm". İmam cavabında buyurur: "Vay olsun sənə, ey şamlıların kiçik qulu! Sən elə bir evdəsən ki, Allah o evdə adının yüksəlməsinə və yad edilməsinə icazə vermişdir".²

İmam hər bir münasib fürsətdə Şiə həyatının acı və məşəqqətli reallığının bir hissəsini göstərməklə, hakim qüvvələr tərəfindən imama və onun dostlarına edilən təzyiqləri başa salmaqla xəbərsiz insanların hiss və emosiyalarını oyadır, onların ölü və durğun qanını cuşa gətirir, keyimiş qəlblərinə həcəyan bəxş edir - yəni onları radikal təmayüllərə və inqilabi işlərə hazırlayır.

Bir kişi o həzrətdən soruşur: "Ey Peyğəmbər (s) övladı! Necə səhər etdiniz?" İmam belə cavab verir: "Hələ bizim necə olduğumuzu və necə səhər etdiyimizi bilmənizin vaxtı çatmayıbmı?! Biz firon cəmiyyətində Bəni-İsrail kimiyik; firon onların oğullarını öldürür, qızlarını saxlayırdı. Bilin ki, bunlar (Bəni-Üməyyə) də bizim oğullarımızı öldürür və qızlarımızı saxlayır". İmam bu güclü və tutarlı cümlədən sonra əsas məsələni - yəni Şiə iddiasının və Əhli-beyt hakimiyyətinin prioritet olmasını önə çəkir: "Ərəblər elə bilirdilər ki, qeyri-ərəblərdən üstündürlər; çünki Məhəmməd (s) ərəbdir - qeyri-ərəblər də bununla razılaşırdılar. Qüreyş elə bilirdi ki, digər ərəb qəbilələrindən üstündür, çünki Məhəmməd (s) Qüreyşdəndir - digərləri də bununla razılaşırdılar. Əgər onlar bu iddiada səmimidirlərsə, deməli, biz Qüreyşin digər şaxələrindən üstünük. Çünki biz Məhəmmədin (s) övladları, ailəsiyik və bunda heç kim bizimlə ortaq deyil". Bu cavabdan bərk həyəcanlanmış kişi deyir ki, Allaha and olsun, biz siz Peyğəmbər ailəsini sevirik. Onu düşüncə, qəlb və əməl baxımından vilayət sərhədinə qədər gətirmiş imam son ayıldıcı sözünü də buyurur: "Onda özünü bəlaya hazırla. Allaha and olsun, bəla bizim şiələrimizə selin dağın yamacına yaxın olduğundan da yaxındır. Bəla əvvəlcə bizə gələr, sonra sizə; necə ki, rahatlıq əvvəlcə bizə çatar və sonra sizə".

İmamın daha məhdud və etimadlı dairədə şiələrlə münasibətinin ayrı özəllikləri olmuşdur. Bu münasibətlərdə imamı sağlam bədən üzvləri ilə rabitədə olan mütəfəkkir beyin və bədənə qan ötürən ürək kimi görürük.

İmamın bu qrupla əlaqələrinə dair əlimizdə olan materiallar bir tərəfdən elm və düşüncə təlimlərində açıqlığı, digər tərəfdən isə imamla onlar arasında düşünülmüş birliyi və təşkilatçılığı göstərir.

İmamın ən yaxın sirdaş səhabələrindən olan Füzeyl ibn Yəsar həcc mərasimində imamla birgə idi. İmam Kəbənin ətrafına fırlanan hacılara baxıb buyurdu ki, cahiliyyətdə də belə fırlanırdılar; fərman budur ki, bizə doğru gəlsinlər, öz tərəfdarlıqlarını, sevgilərini bildirsinlər və yardım etməyə hazır olsunlar. Quran İbrahimin dilindən deyir: "İlahi! Xalqın qəlbini ona müştaq et". İmamla ilk görüşündə Cabir Cöfiyə deyir ki, heç kimə Kufədən olduğunu söyləməsin və özünü mədinəli kimi aparsın. O bununla sanki imamətin və şiəliyin sirlərini daşımaq üçün əvvəldən böyük qabiliyyət göstərmiş bu yeni şagirdinə sirr saxlamaq dərsi öyrədir. Bu istedadlı şagird sonralar imamın sirdaş səhabəsi kimi tanınır.

Nöman ibn Bəşir deyir ki, mən Cabirlə birgə həccə getmişdim. O, Mədinədə Əbu Cəfər İmam Baqirlə (ə) görüşdü və axırıncı gün o həzrətlə vidalaşıb sevincək yanından çıxdı. Biz Kufəyə sarı yollandıq, yoldakı mənzillərin birində bir şəxs bizə çatdı. Nöman o şəxsin əlamətlərini və onun Cabirlə qısa söhbətini danışır. Deyir ki, Cabirə bir məktub verdi. Cabir məktubu öpüb gözünün üstünə qoydu, sonra isə açıb oxudu. Məktubu oxuduqca kədərləndiyini hiss etdim. Onu sona çatdırıb bükdü və biz Kufəyə sarı yolumuza davam etdik. Mən ondan sonra Cabiri sevinən görmədim. Kufəyə çatdığımız günün ertəsi hörmət əlaməti olaraq onu görməyə getdim və gözlənilmədən qəribə mənzərə ilə rastlaşdım: Cabir uşaq kimi qarğıya minib, boynundan qoyun sümüyündən boyunbağı asmışdı. O, ağzına gələn şeirləri oxuya-oxuya evdən çıxdı, məni görüb heç bir söz demədi, mən də heç nə demədim, amma bu vəziyyətə görə ixtiyarsız olaraq məni ağlamaq tutdu. Uşaqlar bizim ətrafımıza toplaşdılar, o isə heç nə olmayıbmış kimi yola düşdü və gedib Rəhbəyə - Kufə məscidinin girişinə çatdı. Uşaqlar hər yerdə onun arxasınca qaçırdılar. Camaat bir-birinə deyirdi ki, Cabir ibn Yezid dəli olub. Bir neçə gündən sonra xəlifə Hişam ibn Əbdülməlikdən Kufə hakiminə bir məktub gəldi. Məktubda deyilirdi ki, araşdır gör Cabir ibn Yezid Cöfi adlı insan kimdir; onu tutub boynunu vur və başını mənə göndər. Hakim Cabiri soruşanda dedilər ki, əmir sağ olsun, o, hədis elmini bilən dəyərli bir alim idi, bu il həccə gedəndən sonra isə dəli olub, indi də Rəhbədə qarğı minib uşaqlarla oynayır. Nöman deyir ki, hakim buna əmin olmaq üçün oraya getdi, Cabirin qarğı minərək oynadığını görüb, onu öldürməyə səbəb qalmadığına görə Allaha şükür etdi.¹

İmamın yaxın dostları ilə əlaqə tərzinə dair bu nümunə düşünülmüş və təşkilati əlaqəni göstərir. Bu həmçinin hakimiyyətin belə səhabələrə qarşı mövqeyini də bəlli edir. Təbii ki, xilafətin hər şeydən çox öz mövqelərini qorumaq və möhkəmlətmək haqda düşünən məmurları imamın yaxın dostlarının fəaliyyətləri barədə tam xəbərsiz qalmır, az-çox məsələdən xəbər turur, öyrənməyə və onlara qarşı tədbir görməyə çalışırdılar. Tədricən o həzrətin həyatında, həmçinin ümumi şiələr arasında etiraz amili yaranır və Şiə imamlarının tarixində başqa bir dönəm başlayır. Tarixi mənbələrdə, həmçinin hədis kitablarında və digər əsərlərdə İmam Baqirin (ə) hakimiyyətə qarşı nisbətən sərt mübarizələri haqda yazılmamasının özü bir neçə səbəbdən irəli gəlir. Onların ən mühümü cəmiyyətin ciddi nəzarətdə olması və imamın siyasi həyatından xəbərdar olan yeganə mənbələr kimi səhabələrin təqiyyə etməsi idi. Lakin buna baxmayaraq, hər kəsin əməlinin gücünü onun düşməninin məqsədyönlü reaksiyalarından anlamaq olar. Tarixçinin ən qüdrətli Əməvi xəlifəsi adlandırdığı Hişam ibn Əbdülməlikin hakimiyyəti kimi güclü və siyasətçi bir rejim İmam Baqir (ə), yaxud başqa bir kəslə zor dili ilə danışırsa, deməli, ondan özünə təhlükə duyur və onun varlığına gözə bilmir. Şübhə yoxdur ki, İmam Baqir (ə) ideoloji və təşkilati quruculuqla məşğul olmayıb yalnız elmi işlər görsəydi, zorakılıq və sərt tədbirlər xəlifələrə və rejim başçılarına sərf etməzdi. Əvvəla sərt tədbirlə o həzrəti özləri əleyhinə qaldırmış olacaqdılar. Necə ki, o zamana yaxın dövrdə bunu müşahidə edirik; Fəxx şəhidi olan Hüseyn ibn Əlinin qiyamı belə baş verdi. İkinci tərəfdən, imamın sayları az olmayan tərəfdarlarını və dostlarını qəzəbləndirib hakimiyyətdən narazı salacaqdılar. Qısası budur ki, İmam Baqirin (ə) ömrünün sonlarında xilafət rejiminin nisbətən sərt reaksiyasından o həzrətin nisbətən radikal addımlar atdığını başa düşmək olar.

İmam Baqirin (ə) Şama çağırılması

İmamın həyatının sonlarında baş verən mühüm hadisələrdən ən məşhuru onun Əməvi dövlətinin paytaxtı olan Şama çağırılmasıdır. Xilafət qarşısında möveyini bilmək üçün Əməvi xəlifəsi İmam Baqiri (ə) və bəzi rəvayətlərə görə həm də gənc oğlu və yaxın həmkarı olan İmam Sadiqi (ə) tutub Şama göndərməyi əmr edir. İmamı Şama, xəlifənin sarayına gətirirlər. Hişam qabaqcadan öz ətrafına və məclisdə iştirak edənlərə imamla qarşılaşarkən nə etməli olduqlarını diktə etmişdi. Qərara gəlmişdilər ki, əvvəlcə xəlifənin özü və sonra məclisdə iştirak edən saray adamları və məmurlar imama sarı ittiham və məzəmmət seli yağdırsınlar. O bu işdə iki məqsəd güdürdü: biri bu idi ki, bu təhqirlərlə imamı ruhdan salsın və vəziyyətin tələb edəcəyi hər hansı işə şərait yaransın; ikincisi də bu idi ki, iki düşmən cəbhənin ən yüksək rəhbərləri arasında keçirilən görüşdə düşmənini günahkar çıxarsın və əmrə müntəzir dayanmış natiq və casuslarından ibarət təbliğatçıları vasitəsi ilə məğlubiyyət xəbərini yayıb onun başçılıq etdiyi cəbhənin bütün üzvlərini tərk-silah etsin.

Qayda belə idi ki, məclisə daxil olan şəxs "Əmirəlmöminin" ləqəbi ilə müraciət edib xəlifəyə salam versin. İmam isə daxil olanda bu qaydanın əksinə olaraq, üzünü bütün məclis iştirakçılarına tutub əli ilə işarə etdi və dedi: "Əssəlamu əleykum". Sonra isə icazə gözləmədən oturdu.

Bu rəftara görə qəlbi hikkə və ədavətlə dolmuş Hişam məclisə başladı: "Siz Əli (ə) övladları həmişə müsəlmanların vəhdətini pozmuş, onları öz rəhbərliyinizə dəvət etməklə nifaq salmış, ağılsızlıq və nadanlıqla özünüzü imam saymısınız". Bir qədər belə çərənləyib sakit oldu. Ondan sonra nökərlərinin və quyruq bulayanlarının hər biri bu məzmunda çıxış edərək imamı ittiham etdilər.

Bütün bu müddətdə imam sakit oturmuşdu, hamı sükut edəndə isə ayağa qalxıb üzünü məclis iştirakçılarına tutdu. Allaha həmd və sənadan, Peyğəmbərə (s) salamdan sonra qısa və güclü cümlələrlə həmin təsadüfi qrupun məqsədsizliyini bildirdi, ixtiyarsız və alət olmalarını qamçı kimi başlarına vurdu. Özünün mövqeyini və ailəsinin ən üstün İslam meyarı olan hidayətə uyğun şərəfli keçmişini bəyan etdi və nəhayət, Allahın tarixi ənənələrinə bərabər olan yolunun yaxşı aqibətli olmasını söyləyib onların zəif ruhiyyəsini daha da zəiflətdi. Buyurdu ki, ey insanlar, haraya gedirsiniz?! Sizin üçün hansı aqibət nəzərdə tutulmuşdur?! Allah bizim vasitəmizlə sizin ata-babalarınızı hidayət etdi, bizim əlimizlə də işlərinizin sonuna möhür vuracaq. Siz bu gün hakimiyyətdəsinizsə, biz sonra hakimiyyətdə olacağıq və bizim hökumətimizdən sonra heç bir hökumət gəlməyəcək. Allah buyurmuşdur: "Aqibət təqvalılara məxsusdur". Bu aqibət bizə aiddir.¹

Məzlumluq və amirliyin, müjdə və təhdidin, təsdiq və inkarın olduğu bu qısa və məzmunlu çıxış o qədər güclü və təsirlidir ki, yayılsa və insanlara çatsa, hər bir dinləyicini onu deyənin haqlı olmasına inandıra bilər. Bu sözə cavab vermək üçün özünəinam və arxayınlıq qədər ədiblik və natiqlik də lazımdır. İmamın müraciət etdiklərində isə bunlar yoxdur; deməli, zor və şiddətdən başqa bir çarə qalmır.

Hişam imamı zindana salmağı əmr edir. O bu əməli ilə özünün ruh düşkünlüyünü və məntiq çatışmazlığını etiraf etmiş olur. İmam zindanda maarifləndirmə aparır, həqiqətləri çatdırır və digər dustaqlara təsir göstərir. Belə ki, dustaqlar arasında onun sözünü ürəkdən qəbul etməyən və ona vurulmayan bir kəs qalmır. Məmurlar vəziyyəti Hişama məruzə edirlər. Bu hal Şamı on illərlə xüsusi formada Şiə təbliğatından uzaq saxlamış bir rejim üçün əsla qəbulediləsi deyil. Hişam imamı və yoldaşlarını zindandan çıxarmağı əmr edir, onlar üçün heç bir yerin yaşadıqları Mədinə şəhərindən uyğun olmadığını düşünür; təbii ki, həmişəki və bəlkə bir qədər də güclü nəzarət şərti ilə. Lazım olanda da son zərbəni endirsinlər, rəqibini öz evində, yatağında səssiz-səmirsiz öldürsünlər və imamı öldürmək cinayəti boyunlarında qalmasın. Hişamın əmri ilə onları yol boyu dayanmayan sürətli atlara mindirib Mədinəyə qədər çapdılar. Öncədən əmr etmişdilər ki, yoldakı şəhərlərdə heç kimin bu sevilməyən karvanla alış-veriş etməyə, onlara çörək və su satmağa haqqı yoxdur.² Üç sutka bu vəziyyətlə getdilər, su və çörək ehtiyatları tükəndi.

Gəlib Mədinə şəhərinə çatdılar. Əmrə uyğun olaraq şəhər əhalisi qapıları bağladı və onlara bir şey satmadı. İmamın tərəfdarları aclıqdan və susuzluqdan şikayət etdilər. İmam şəhərdəki hündür bir təpənin başına çıxıb uca səsi ilə əhaliyə müraciət etdi: "Ey zalımlar şəhərinin əhalisi! Mən Allahın "Əgər mömin olsanız, Allahın saxladığı ehtiyat sizin üçün yaxşıdır"¹ buyurduğu ehtiyatıyam!" Gözlənilmədən zamanında göstərilən bir sayıqlıq və cəsarət təxribatı zərərsizləşdirdi. Şəhər əhalisindən bir nəfər aldanmış və bixəbər camaata xatırlatdı ki, bu, Şüeyb peyğəmbərin öz dövrünün azğınlarına etdiyi fəryaddır. Onlara başa saldı ki, bir zaman ata-babalarının qaldıqları mesaj qarşısında qalmışlar. Bu gün onlar həmin mesajı eşitmədiklərinə görə öz ata-babalarını lənətləyirlər. Bəli, tarix təkrar olunmuşdur. İndi də həmin mesaj, həmin şəxs və həmin dinləyicilərdir. Yerində deyilən bu söz ürəklərə hopdu, qapıları açdılar və xilafətin qadağasına baxmayaraq, onun düşmənini qəbul etdilər.²

Bu tarixi rəvayətin son hissəsi bir neçə cəhətdən dövrün siyasi vəziyyətini, repressiyanı və ümumi avamlığı, digər tərəfdən isə İmam Baqirin (ə) Bəni-Üməyyə hakimiyyətinə qarşı mövqeyini göstərir. Bu hissədə deyilir ki, Mədinədə baş verənlər Hişama çatdırılanda hər şeydən çox xilafət başçılarının planı əleyhinə danışmağa və xalqı böyük cəhalətdən oyatmağa cəsarət edən bu kişinin cəzalandırılmasını əmr etdi. Və xəlifənin əmri ilə onu qətlə yetirdilər.

Bunlara baxmayaraq, imam hakimiyyətlə döyüşdən çəkinir, xəncərə əl atmır, tələsərək xəncərin dəstəyini sıxan barmaqları da açır, onları uzaqgörənliyə və mövqeyi daha yaxşı tanımağa vadar edir. Əsaslı səbəb olmadan dil xəncərindən də istifadə etmir. Hissiyyat burulğanında dözümünü itirmiş və cana gəlmiş qardaşı Zeydə qiyam icazəsi vermir. Adi münasibətlərdə və sınanmamış qüvvələrlə əlaqədə ən çox elmi-mədəni fəaliyyətlər üzərində dayanır, eyni zamanda həm ideoloji bünövrə quran, həm də siyasi təqiyyə sayılan işlər görür. Lakin öncəki qısa işarələrdən də göründüyü kimi, bu məqsədyönlü taktika imamət hərəkətinin ümumi istiqamətini onun yoluna iman gətirən yaxın dostlara və həqiqi şiələrə göstərməsinə mane olmur. O, qaçılmaz mübarizə yolu ilə İslam və Əli (ə) hakimiyyəti qurmaqdan ibarət olan böyük Şiə amalını onların qəlbində canlandırır, hətta münasib zamanlarda bu istiqamətdə lazımi həddə hisslər də oyadır.

Çox da uzaq olmayan gözəl gələcək müjdəsi İmam Baqirin (ə) ümidverici üsullarından olub, həm də o həzrətin Şiənin tədrici hərəkətində öz mövqeyini harada və hansı mərhələdə gördüyünü göstərir. Rəvayətdə deyilir ki, Əbu Cəfərlə (ə) birgə idik, ev adamla dolu idi. Bir qoca məclisə daxil oldu və salam verib dedi: "Ey Peyğəmbər (s) övladı! Allaha and olsun, mən sizi və sizi sevənləri sevirəm. Allaha and olsun, bu sevgi maddiyyata tamahdan deyil. Mən sizin düşməninizi özümə düşmən bilirəm və bu ədavət onlarla bizim aramızda qan töküldüyünə görə deyil. Allaha and olsun, mən sizin əmr və qadağalarınızı qəbul edir və sizin qələbənizi gözləyirəm. Deyin görüm buna ümid bəsləyə bilərəmmi, sənə qurban olum?" İmam kişini yanına çağırıb ona yer verdi və dedi: "Ey kişi! Bir nəfər atam Əli ibn Hüseyndən (ə) eynilə bu sözü soruşdu. Atam ona cavab verdi ki, bu intizarla ölsən, Peyğəmbərin (s), Əlinin (ə), Həsənin (ə), Hüseynin (ə) və Əli ibn Hüseynin (ə) yanına gedərsən, ürəyin şad, halın xoş, gözün işıqlı olar, Allahın böyük bəndələri ilə birgə rahatlıq içərisində olarsan; əgər sağ qalsan, bu dünyada gözünün aydınlaşacağı və bizimlə, bizim yanımızda ən üstün mövqeyə çatacağın günü görəcəksən". Kişi gedərkən imam ona baxıb buyurdu: "Kim cənnət adamını görmək istəyirsə, bu kişiyə baxsın"¹.

Bəzən hətta bundan da irəliyə gedib qələbə ilini təyin edir və Şiənin qədim arzusunun həyata keçəcəyini söyləyir. Əbu Həmzə Sumali deyir ki, İmam Baqir (ə) Allahın bu işi - Əli (ə) hökumətinin qurulmasını 70-ci ilə təyin etdiyini deyirdi. İmam Hüseyn (ə) öldürüləndə isə Allahın insanlara qəzəbi tutdu və bu tarixi 140-cı ilə qədər təxirə saldı. Biz bu zamanı siz yaxın dostlara dedik və siz bu sirri açdınız, ondan sonra isə Allah bunun üçün zaman təyin etmədi; Allah istədiyini məhv edər, istədiyini möhkəmlədər. Əbu Həmzə deyir ki, bu sözü Əbu Abdullah İmam Sadiqə (ə) dedim, o da təsdiqlədi.²

Belə sözlər öldürücü təzyiqlərlə dolu olan həmin repressiv mühitdə şirin röya kimi görünən İslam quruluşunu və Əli (ə) hökumətini qəti və qaçılmaz gələcək kimi göstərir, şiələrin məzlum qəlbinə ümidverici və hərəkətverici işıq salır, yolu qət etmək üçün onların güc və itaətkarlığını artırır.

İmamın 19 illik rəhbərlik dövrünün hamısı bu vəziyyətdə keçir. Bu 19 ildə həm ideoloji təlim var, həm fərd quruculuğu; həm mübarizə taktikası var, həm də təşkilat yaratmaq və onu idarə etmək; həm siyasi istiqaməti qorumaq və davam etdirmək var, həm də təqiyyə, daha çox və daha güclü ümid yaratmaq. Bu 19 il mübarizə ilə, sıldırım qayalar arasında cidd-cəhdlə ötdü. Nəhayət, bu qısa və səmərəli ömür sona çatanda, Əli (ə) hərəkatının qatı düşmənləri bu hərəkatın başçısının vəfatından sonra rahat nəfəs alacaqlarını, Şiə mübarizələrindən qurtulub, özlərinin ölkə daxilində və sərhədlərdəki saysız-hesabsız problemləri ilə məşğul olacaqlarını düşünəndə bu ocağın isti və yandırıcı közü özünün son güclü qığılcımını Əməvi rejiminin kökünə endirir. Ömrünü ifşaçılıq və maarifləndirmə ilə keçirmişdi, öləndən sonra da eyni işi davam etdirir; öz həyatı ilə ayıqlıq vermişdi, ölümü ilə də eyni missiyanı yerinə yetirir, anlamaq və düşünmək təşnəsi olan bixəbər xalqa və öz dostlarına yeni dərs və mesaj buraxır. Bütün həyatı kimi bu mesaj da sakit və güclüdür; dostlara və ehtiyaclılara fayda yetirir, düşmənin yuxusunu pərişan edir. Bu, İmam Baqirin (ə) təqiyyəsinə bir nümunə və bu xüsusi mərhələdə rəftarının göstəricisidir.

Sonralar İmam Baqirin (ə) həyatını yazanlar da qısa bir hədisə sığışdırılmış bu böyük hərəkətin kənarından bilərəkdən, ya da bilmədən ötüblər. Onu görmədiklərini söyləmək olarmı? Konkretləşdirək: İmam öz oğlu Cəfərə (ə) tapşırır ki, əmlakının 800 dirhəmini on il ərzində onun əzadarlığına sərf etsin. Əzadarlığın yeri Mina səhrası, zamanı isə həcc mərasimi olsun.¹ Bu qədər. Həcc mövsumu bir-birindən uzaq düşən və bir-birini tanımayan qardaşların görüş yeridir. O zaman minlərlə insan həmin yerdə toplaşmaq və birləşmək imkanı əldə edir. Dilləri bir olmasa da, qəlbləri bir olan insanlar orada eyni dillə Allahı çağırır və xalqların bir bayraq altında toplaşma möcüzəsinə tamaşa edirlər. Bütün İslam dünyası üçün hər hansı mesajdan ötrü bundan münasib fürsət yoxdur. Həcc əməlləri bir neçə gün və bir neçə yerdə baş verir. Bu günlərin və bu məkanların hansı daha münasibdir? Məkkə şəhərdir və insanlar oraya səpələnib hərəsi öz işi ilə məşğul olur. Həm də orada hamı həcc əməllərini yerinə yetirir; təvaf, səy, namaz və s. Məşər gecə dayanacağıdır, orada vaxt az və imkan zəifdir; Minaya gedən yolda yalnız bir dayanacaq sayılır. Ərəfat gündüz dayanacağı olsa da, müddəti qısadır, yalnız bir gün sürür; yorğun halda səhər orada dayanır və axşama yaxın hərəkət edirlər. Ən münasib yer Minadır. Hacı Ərəfatdan dönəndə üç gecə orada qalır. Bu yerdə tanışlıq, söhbət və dərdləşmə imkanı hər yerdən çoxdur. Kimdir gündüzlər Məkkəyə gedib, bir də qayıdan?! Ora qalmaq, hər bir qrupa baş çəkmək üçün münasib yer və zamandır. Təbii şəkildə hər kəsin yolu ildə üç gün bu səhrada təşkil olunan əza məclisinə düşür, yavaş-yavaş müxtəlif yerlərin əhalisi onunla tanış olur. İllərdir İslamın mərkəzi, böyük səhabələrin, fəqih və hədisşünasların vətəni olan Mədinə əhalisinin bir qrupu bu günlərdə burada məclis keçirir. Kimin üçün? İslam dünyasının ən parlaq şəxsiyyətlərindən biri, Peyğəmbər (s) ailəsindən böyük insan, fəqih və hədisşünasların başçısı, fiqh və hədis elmində bütün məşhur şəxslərin müəllimi olmuş Məhəmməd ibn Əli ibn Hüseyn (ə) üçün. Nə üçün hər yerdən buraya gəlir və məclis keçirirlər? Məgər onun ölümü təbii olmamışdır? Onu kim və nə üçün öldürmüş, zəhərləmişdir? Məgər o nə edirmiş, nə deyirmiş? Onun bir iddiası olmuşdurmu, hansısa çağırış etmişdirmi? Xəlifə üçün təhlükəli insanmı olmuşdur? Onlarla sual və şübhə, bunun ardınca isə əza sahibləri, eləcə də orada-burada cəmiyyətin arasına səpələnmiş məlumatlı insanlar tərəfindən cavab seli. Onlar Mədinədən, Kufədən elə bu suallara cavab vermək üçün gəlmişlər. Gəlmişlər ki, misilsiz fürsətdə bütün İslam dünyasından buraya toplaşmış insanlara həqiqətləri başa salsınlar, həmçinin qardaş və dostları ilə görüşsünlər, xəbər versinlər, fərman alsınlar. Şiə dəvəti o dövrün beynəlxalq təbliğat şəbəkəsinin minlərlə ən möhtəşəm kanalı ilə həyata keçirdi. İmam Baqirin (ə) uğurlu planı budur: ölümdən sonra cihad planı. Həyatı və ölümü Allah üçün və Allah yolunda olan səmərəli varlıq budur: "Ona doğulduğu gün də, öləcəyi gün də, (qiyamətdə) diriləcəyi gün də salam olsun!"¹ (Sadiq rəhbər, səh: 33-54)