Turkiy tillar taraqqiyotining uchinchi bosqichiga, ya‟ni qadimgi turkiy davrdagi
turkiy urug„ va qabilalar, ularning tillariga oid juda ko„p yozma manbalar, tarixiy
yodgorliklar mavjud.
Jumladan, turk hoqonligi tarkibiga kirgan turkiy urug„lar va
ularning tillari O„rxun-Enasoy yodgorliklari orqali aniqlangan. O„rxun-Enasoy
yodgorliklarining ko„pchiligi rus olimlari tomonidan topilgan. Bular orasida, ayniqsa,
sibirlik o„lkashunos N.M.Yadrinsev tomonidan 1889 yilda Mo„g„ulistonda O„rxun
daryosi bo„ylaridan topgan yodgorliklar katta ahamiyatga ega. Xuddi shunday
yodgorliklarning kattagina bir qismi Enasoy daryosining yuqori qismidan va
Qirg„izistondagi Talas vodiysidan, shuningdek, Baykal ko„li atroflari,
Lena daryosi
sohillaridan ham topilgan.
O„rxun-Enasoy yodgorliklari, asosan, toshlarga o„yib bitilgan yozuvlardan, idish,
tangalar kabi buyumlarda va qog„ozlarga yozilgan bitiklardan iborat bo„lib, bir qancha
vaqtlar olimlar uchun o„qilishi jumboq bo„lib qoladi. Shunga ko„ra, u qadimgi skandinav-
german tillariga oid run, runiy (runa-sirli, yashirin demakdir) yozuvi nomi bilan ham
yuritiladi. Faqat XIX asrning 90-yillarida bu yozuvni dastlab daniyalik olim V.Tomsen
va rus turkshunosi V.V.Radlov o„qiydilar. Ular bu yodgorliklarning
til xususiyatlari
turkiy xalqlarga tegishli ekanligini aniqlab beradilar. Shundan keyin ko„p yillar davomida
bu yozuvlarni tarjima qilish, til xususiyatlarini o„rganish va nashr etish sohasida katta
ishlar qilindi.
Bu bitiktoshlar VII-VIII asrlarga tegishli bo„lib, turk xoqonligi davrida runiy
yozuvda bitilgan. Ular grafik jihatdan bir-biriga ancha yaqin turadi. Sug„diy yozuvi
asosida paydo bo„lgan qadimgi turkiy run yozuvi G„arbiy va Sharqiy turk hoqonligida
keng tarqalgan edi.
Eramizning 745 yilida turk hoqonligini bosib olgan uyg„urlar davlati, asosan, ilgari
Sharqiy turk hoqonligi tarkibiga kirgan qabilalarni birlashtirar edi. G„arbiy
turklarning
ajralib ketishi uyg„urlar davlatini kuchsizlantiradi. Buning natijasida 840 yilda uyg„ur
davlati qirg„izlar tomonidan bosib olinadi. Qirg„izlar hukmronligi X asrgacha davom
etadi. Ammo o„zining birligini, ittifoqini yo„qotgan ko„pgina uyg„ur qabilalari qirg„izlar
hujumidan keyin g„arbga yo„l olib, o„z mustaqil davlatini tuzadi, bir qismi esa qarluqlar
tomoniga ketadi.
Turk hoqonligi tarkibiga kirgan turklarning bevosita davomchisi, vorisi bo„lgan
uyg„urlar juda katta meros – o„sha davr tilini aks ettiruvchi yozma yodgorliklar
qoldirganlar. Bu yodgorliklar birin-ketin yozilganligi – xronologik jihatdan ikki davrga
bo„linadi.
Birinchi davrga xos obidalar eng qadimgi yodgorliklar bo„lib, ular o„rxun yozuvi
obidalari bilan umumiylikka ega bo„lgan bitiktoshlardan iborat.
Bular ichida eng
mashhuri turk xonlari Kultigin va To„nyuquq sha‟niga qo„yilgan qabr toshlariga
yozilgan yodgorliqdir. Bu toshlar O„rxun (Mo„guliston) va Enisey daryolari
bo„ylaridan topilganligi sababli fanda «o„rxun-enisey yozuvlari» deb nomlanadi.
Shuningdek, bu yozuv run nomi bilan ham ataladi. «Run» so„zi skandinaviya xalqlari
tilida «sirli, tilsim» ma‟nolarida qo„llangan. Sibirda surgunda bo„lgan shved ofitseri
F.T.Tabbert-Stralenberg 1730 yilda o„rxun-enisey yozuvining bir nechalarini topib,
hali tarixda noma‟lum bo„lgan va hech kimsaga tushunarli bo„lmagan bu yozuvni
yuqoridagidek nomlagan edi.
Bu yozuvni dastlab V.Tomsen o„qidi. U 1893 yil 15
dekabrda Daniya fanlar
akademiyasi majlisida O„rxun daryosi bo„yidan topilgan yodgorliklarning sirini
topganligini ma‟lum qildi va bu yodgorlik turkiy xalqlar tilida yozilganligini bildirdi.
1894 yil 19 yanvarida V.Radlov «Kultegin» sharafiga qo„yilgan yodgorlikning
tarjimasini beradi. R.Melioranskiy 1899 yilda uning qayta tarjimasini beradi. O„rxun-
Enisey yodgorliklari o„z navbatida yana , uch tarmoqqa bo„linadi.
1.
Dostları ilə paylaş: