4-ma’ruza vilgelm fon gumboldt ta’limoti. Qiyosiy-tarixiy tilshunoslik va boshqa ta‘limotlar reja

Gumboldt ta’limotining eng muhim jihatlari:

• 
  til shakl (forma)dir, u bir-biri bilan aloqador, o'zaro zidlik asosida bog‘langan sistemani tashkil etuvchi nutq tovushlaridan tashkil topadi;
  
• 
  til formasi moddiy va ruhiy, tashqi va ichki tomonlarning birligidan tashkil topadi;
  
• 
  tilning tashqi formasi uning materiyasi, ya'ni tovush tizimidir;
  
• 
  tilning ichki formasi til strukturalarinig tashkil qilinishi bo'lib, xalq ruhining so‘zda ifodalanishidir;
  
• 
  til so‘z va grammatik qoidalardan iborat, so‘z esa tushunchani
  

ifodalaydigan belgi, ramzdir;

• 
  u til va nutqni farqlaydi va so‘zning nutqdagi qiyofasini uning grammatik formasi, deb ataydi.
  

Vilgelm fon Gumboldt ta’rificha, til murakkab, bir-biriga qarama qarshi bo‘lgan sifat va xususiyatlarni o‘zida mujassamlashtirgan hodisadir. Shuning uchun ham, olimning fikricha tilni o‘rganishda antinomiya (qarama-qarshilik) metodini qo‘llash maqsadga muvofiqdir.
Tilning tabiatiga xos asosiy antinomiyalar

1. 
   Til bilan tafakkur bir-birini taqazo etadigan ajralmas hodisa, tilsiz tafakkur, tafakkursiz til bo‘lmaydi.
   
2. 
   Til va nutq antinomiyasi: til faoliyat bo‘lsa, nutq shu faoliyat ning, ya’ni nutqning mahsulidir.
   
3. 
   Nutq va tushunish antinomiyasi, so‘zning haqiqiy ma’nosi faqat individning nutqida o‘z aksini topadi.
   
4. 
   Ob’ektiv va sub’ektiv omillarning o‘zaro munosabati: har bir individ jamiyati tomonidan meros qoldirgan tildan foydalanadi, ayni paytda har bir so‘zlovchi o‘z nutq faoliyati bilan tilga sub’ektiv hissa qo‘shadi va tilning taraqqiyotida ishtirok etadi.
   
5. 
   Tilda zaruriylik va erkinlik antinomiyasi. Tildagi qonun-qoidalar hamma uchun zaruriy, ammo individlar erkin holda tilga o‘z hissalarini qo‘shadilar, ammo individlarning erkin harakatlari chegaralidir.
   
6. 
   Tilda turg‘unlik va harakat antinomiyasi. Inson tili dinamik hodisa sifatida o‘zgarib turadi, chunki til xizmat qilayotgan jamiyatni o‘zi har doim harakatda va o‘zgarishlarga moyil. Shu bilan birga til nixoyatda turg‘un hodisadir.
   

Biroq Gumboldt tildagi milliylik xususiyatini ko‘ra olmagan, til ruhga xos bo‘lgan qonuniyatlar asosida rivojlanadi, deb bilgan. Ikkinchi bosqich Avgust Shleyxer va German Shteyntalning naturalistik ta’limoti bilan bog‘liq bo‘lib, XIX asrning 50-60-yillarni o‘z ichiga oladi.
TILSHUNOSLIKDA NATURALIZM TA‘LIMOTI