4-mavzu. Sezgi. Idrok reja

Proprioseptiv sezgilar gavdaning fazodagi holati to`g`risida signallar bilan ta`minlab turadi. Ular inson harakatining boshqaruvchisi hisoblanib va afferent asosini tashkil qiladi.
Pereferik reseptorlar muskullar, pay va bo`g`imlarda joylashgan bo`lib, maxsus tanachalar shakliga ega va ular Puchchini tanachalari deb ataladi.
Proprioreseptorlar harakatning afferent asosi ekanligini A.Orbeli tomonidan, hayvonlarda P.K.Anoxin, odamlarda esa N.A.Bernshteynlar tomonidan o`rganilgan.
Psixologik ma`lumotlarga ko`ra, gavdaning fazodagi holati, sezgirligi statik sezgilarda o`z ifodasini topadi. Uning markazi ichki quloq kanallarida joylashgan bo`lib, ular o`zaro bir-biriga perpendikulyar bo`shliqda tutash holatda yotadi. Masalan, bosh holatining o`zgarishi quyidagi sxemada ko`rish mumkin:
a) endolimfa suyuqligiga bog`liq qo`zg`alish;
b) eshitish nervi;
v) vestibulyar nervi;
g) bosh miya po`stining chakka bo`lmasi;
d) miya apparatiga o`tadi;
Vestibulyator sezgi apparati ko`rish bilan bevosita aloqada bo`lib, fazoni mo`ljalga olish (orientirlash) jarayonida ishtirok etadi. Masalan, avtomobil yo`lidan o`tish va hokazo. Bu jarayon patologik holatda ham uchrashi mumkin.
Ekstroreseptiv sezgilar intermodal, nospesifik sezgi turkumlariga ham ajratiladi. Masalan, eshitish organi orqali 10-15 sekundga tebranishni sezish mumkin, lekin quloq bilan emas, balki suyaklar yordamida (miya qopg`og`i, tirsak, tizza uchlari) payqash - vibrasiya sezgilari deyiladi. Masalan, karlarni tovushlarni idrok qilishi. Odatda vibrasion sezgirlik intermodal sezgi deb ham nomlanadi. Uning quyidagi ko`rinishlari qam mavjud:
a) hid, ta`m va maza sezgilarida;
b) o`ta kuchli tovushda, o`ta yorqin yorug`likda;
v) uch xil ta`sirning uyg`unlashgan integrativ holatida;
Sezgining nospesifik shakliga terining foto sezgirligi kirib, u ranglarni, nozik jumlalarni ajratish, qo`l uchlari bilan sezish orqali ro`yobga chiqadi. Terining foto sezgirligi A.N.Leontev tomonidan kashf qilingan bo`lib, bu narsa ko`pgina holatlarga oqilona yondashish imkoniyatini vujudga keltiradi. Tadqiqot asosan qo`l uchiga yashil va qizil ranglarni yuborish orqali amalga oshirilgan. Terining foto sezgirligi tabiati psixologiyada yetarli darajada o`rganilmagan.
Psixologiya fanida uchta katta guruhga ajratilgan sezgilar (ekstroreseptiv, proprioreseptiv, introreseptiv) o`z navbatida quyidagi turlarga ajratiladi:

• 
  Ko`rish sezgilari;
  
• 
  Eshitish sezgilari;
  
• 
  Hid bilish sezgilari;
  
• 
  Ta`m bilish sezgilari;
  
• 
  Teri sezgilari;
  
• 
  Muskul - harakat (kinestetik);
  
• 
  Statistik sezgilar;
  
• 
  Organik sezgilar;
  

Insonlar tomonidan rang va yoruqlikni sezish ko`rish sezgilari orqali amalga oshadi va seziladigan ranglar xromatik va axromatik turlarga bo`linadi. Psixofiziologik qonunga ko`ra yoruqlik nurlari uchburchak shisha prizma orqali o`tib singanda hosil bo`ladigan rang xromatik ranglar deb atalib, ularga kamalak ranglar, ya`ni qizil, zarg`aldoq, sariq, yashil, havo rang, ko`k, binafsha tuslarini qamrab oladi. Odatda oq rang, qora rang, kulrang va ularning turlicha ko`rinishlari axromatik ranglar deb nomlanadi.
Ko`rish sezgilarining organi ko`z hisoblanib, u ko`z soqqasi undan chiqib keladigan ko`ruv nervlaridan tashkil topgan bo`lib, ko`z soqqasini tashqi tomirlari va to`r pardalari o`rab turadi. Tashqi pardaning tiniq bo`lmagan oq qismi sklera yoki qotgan qattiq parda deb nomlanadi. Uning old tomoniga joylashgan bir muncha qavariqqismi tiniq mugus parda bo`lib, uning oldingi qismi rangdor parda deb ataladi. Mazkur pardaning rangiga binoan uning tovlanishiga qarab, odamlarda ko`z ko`k, qora kabi jilva beradi. Rangdor pardaning o`rta qismida yumaloq tiniq modda bo`lib, uni qorachiq deb ataymiz va u orqali ko`z ichiga yoruqlik nurlari kiradi.
Odam ko`zi ranglarning tahminan, 380 millimikrondan 780 millimikrongacha uzunlikdagi to`lqinlarning ta`sirini sezadi. Uch rangli sezgi nazariyasining asosiy qoidalari 1756 yilda M.V.Lomonosov tomonidan bayon qilingan bo`lsa, 1856 yildan keyin nemis fizigi G.Gelmgols tomonidan uni to`la isbotlab berilgan.
Ushbu nazariyaga binoan to`r pardaning kolbachalarida uchta asosiy element mavjuddir, ulardan birining qo`zg`alishi qizil rang sezgisini, ikkinchi qo`zg`alishi yashil rang sezgisi va uchinchi qo`zg`alishi binafsha rang sezgisini hosil qiladi. Nazariyaga ko`ra yoruqlik to`lqinlari birdaniga uchta elementni bir xilda qo`zg`atsa, oq rang sezgisi vujudga keladi. Lekin yorug`lik to`lqinlari ikki yoki uch elementga ta`sir qilsa-yu, ammo bu bir tekis kechmasa, u holda sezuvchi elementlardan har birining qanchalik qo`zg`aluvchanligiga qarab, har xil rang sezgilari namoyon bo`ladi.
Eshitish sezgilari tovushlarni eshitishdan iborat bo`lib, musiqaviy va shovqinli tovushlarni aks ettiradi. Odatda tovushlar oddiy va murakkab turlarga ajratiladi, ularning birinchisi tonli, ikkinchisi esa bir necha tondan tashkil topadi. Tonlardan biri asosiy ton hisoblanib, u tovushning balandigini, kuchini belgilaydi, boshqalari keluvchi tovushlar sanalib, ular obertonlar deyiladi. Musiqa asboblaridan taralayotgan tovushlarning o`ziga xosligi fan tilida tembr deb ataladi. hatto nutq tovushlari ham ohangli tovushlar (unli tovushlar) yoki shovqinlardan (undosh tovushlar) tashkil topgan bo`ladi.