4-tema: Tálim dizimin tartipke salıwshı nizamlar hám nizam astı hújjetleri Reje

Tálim sisteması hám tálimniń túrleri
Bilimlendiriw sisteması tómendegilerdi óz ishine qamtıydı:

• 
  Mámleketlik tálim standartların, mámleketlik tálim talapların, oqıw rejeleri hám dástúrlerin;
  
• 
  Mámleketlik tálim standartların, mámleketlik tálim talapların hám oqıw dástúrlerin ámelge asırıwshı bilimlendiriw mákemeleri;
  
• 
  Pedagog xızmetkerlerdi, tálim alıwshılardı hám er jetpegen tálim alıwshılardıń ata-anaları (nızamlı wákillerin);
  
• 
  bilimlendiriw sıpatın bahalawdı ámelge asırıwshı shólkemlerdi;
  
• 
  bilimlendiriw sistemasınıń háreket etiwi hám rawajlanıwın támiyinlew ushın zárúr bolǵan úgit-násiyat jumısların orınlawshı ilimiy-pedagogikalıq mákemeler;
  
• 
  bilimlendiriw tarawındaǵı mámleketlik basqarıw uyımları, sonday aq olarǵa qaraslı kárxanalar, mákemeler hám shólkemler;
  
• 
  bilimlendiriw sisteması birden-bir hám úzliksiz bolıp tabıladı.
  

Bilimlendiriw túrleri tómendegilerden ibarat:

• 
  mektepke shekemgi tálim tárbiya;
  
• 
  ulıwma orta hám orta arnawlı bilim beriw;
  
• 
  kásip-texnikalıq bilim beriw;
  
• 
  joqarı bilim beriw;
  
• 
  joqarı oqıw ornınan keyingi bilim beriw;
  
• 
  kadrlardıń qánigeligin arttırıw hám olardı qayta tayarlaw;
  
• 
  mektepten tısqarı bilim beriw.
  

Mektepke shekemgi bilimlendiriw mákemeleri – Ózbekstan Respublikasındaǵı bilimlendiriw mákemeleriniń túri bolıp, hár qıylı baǵdardaǵı mektepke shekem bolǵan dáwirdegi ulıwma tálim baǵdarlamaların ámelge asıradı. Sońǵı jılları mektepke shekemgi bilimlendiriwge tiyisli bir qansha normativ-huqıqıy hújjetler qabıl etildi¹. Usı hújjetlerge muwapıq, tarawda bir qansha jumıslar islenbekte. Mektepke shekemgi bilimlendiriw mákemeleri 2 jastan 7 jasqa shekemgi bolǵan balalardı tárbiyalawdı, oqıtıwdı, qadaǵalawdı, tárbiyalaw hám salamatlastırıwdı támiyinleydi.
2019-jıl 16-dekabrde Ózbekstan Respublikasınıń «Mektepke shekemgi tálim-tárbiya haqqında»²ǵı Nızamı qabıl etildi. Bul nızam úlken áhmiyetke iye bolǵan, mámleketimiz tariyxında birinshi márte mektepke shekemgi tálim hám tárbiya standartları, mektepke shekemgi tálim túrleri hám mámleketlik tálim baǵdarları, tarawǵa maman hám mánawiy jetik pedagog kadrlardı tartıw, 6 jasar balalardı mektepke shekemgi tálimlerde májbúriy bir jıllıq biypul oqıw sisteması, bilim beriw tili, mektepke shekemgi bilimlendiriw mákemeleriniń jumıs rejimi, balalardı mektepke shekemgi bilimlendiriw mákemelerine qabıl etiw hám olardan shıǵarıw normaları nızam menen bekkemlendi. Jáne de hújjettiń áhmiyetli tárepi, bul mektepke shekem bilimlendiriw sistemasında korrupsiyaǵa qarsı sharalar nızam sheńberinde belgilendi.
Baslanǵısh tálim Ózbekstanda májbúriy, biypul hám barlıq balalarǵa tiyisli bolıp esaplanadı. Bul mektep jasına jetken barlıq balalar ulıwma yaki arnawlı (mayıp balalar hám rawajlanıwdan arta qalǵan balalar) baslanǵısh mektepke barıw kerekligin bildiredi. Bala baslanǵısh tálimdi tamamlar eken, ol oqıw, jazıw hám esaplaw kónlikpesine iye bolıwı kerek. Oqıwshıǵa teoriyalıq pikirlew elementleri, úyretilgen háreketlerdi basqarıw kónlikpesi sińdirip barıladı. Sóyleó mádeniyatı, jeke gigiena tiykarları, salamat turmıs tárizi hám jámiyette ózin tuta alıw bilimleri de beriledi.
Orta mektep oqıwshıları ushın pánlerdi ǵárezsiz úyreniwge keń imkaniyatlar ashıp beredi. Orta tálimniń quramalı bólimine májbúriy hám qosımsha komponentler kiredi. Májbúriy komponent mámleketlik tálim standartları menen anıqlanadı hám qatnasıwshılardıń minimal kerekli tayarlıq dárejesin belgileydi. Onıń tabıslı tárepi orta tálim mákemeleri tárepinen kepillenedi. Qosımsha komponent qatnasıwshılardıń talap hám qábiletinen, mekteptiń materiallıq-texnikalıq hám kadrlar menen támiyinlengenlik dárejesinen, aymaqtıń sotsial-ekonomikalıq rawajlanıwına bolǵan talaplarınan kelip shıqqan halda belgilenedi. Qosımsha oqıw wwazıypaları kólemi Xalıq bilimlendiriwi ministrligi tárepinen belgilengen normativler tiykarında bólistiriledi. Mekteptiń oqıw-tárbiyalıq jumısları, Xalıq bilimlendiriwi ministrligi tárepinen tastıyıqlanǵan, bazalı oqıw rejesi hám ulıwma orta bilimlendiriwdiń oqıw baǵdarlamaları arqalı ámelge asırıladı.
Oqıwshılardı taraó boyınsha puqta, klasslastırılǵan, kásipke baǵdarlanǵan halda oqıtıó, olardıń intellektual kamal tabıóın, áskeriy óatansúyióshilik ruóxta tárbiyalaódı támiyinleó maqsetinde áskeriy akademiyalıq litseyler hám joqarı áskeriy tálim mákemelerine kirió ushın talabanlardı tayarlaó boyınsha qosımsha óazıypalar júklengen akademiyalıq litsey hám kásip-Óner kollejleriniń arnaólı toparların shÓlkemlestiredi³.
Imkaniyatları sheklengen shaxslar ushın qánigelestirilgen kollejlerdi, olimpiya rezervleri kollejlerin, birlesken (bazalıq) kásip-Óner kollejlerin hám olardıń filialların, áskeriy akademiyalıq litseylerdi hám joqarı áskeriy tálim mákemelerine kirió ushın talabanlardı tayarlaó boyınsha qosımsha óazıypalar júklengen akademiyalıq litsey hám kásip-Óner kollejleriniń arnaólı toparların shÓlkemlestirió hám olardıń xızmetin ámelge asırıó sharayatları Ózbekstan Respublikası Ministrler Kabinetiniń ayrıqsha qararları menen belgilenedi⁴.
Joqarı bilimlendiriw maman qánigelerdi tayarlaódı támiyinleydi. Joqarı maǵlıómatlı qánigeler tayarlaó joqarı oqıw orınlarında (universitetler, akademiyalar, institutlar hám joqarı mekteptiń basqa tálim mákemeleri) orta arnaólı, kásip-óner tálimi tiykarında ámelge asırıladı. Joqarı bilimlendiriw eki basqıshqa: bakalavriat hám magistraturaǵa iye. Joqarı oqıw orınlarına qabıl etilgen studentler belgilengen kvotalar boyınsha mámleket esabınan támiyinleniw tiykarında biypul bilim aladı. Bular kiriw sınawlarında joqarı nátiyjege erisiw arqalı belgilenedi. Mámleketlik byudjet sheńberinde anıqlanǵan muǵdar ushın jeterli ball toplay almaǵan abiturientler arasınan joqarı kórsetkishke eriskenler óz erki menen tólew-kontraktı tiykarında joqarı oqıw ornına qabıl etiliói múmkin. Tólew muǵdarı mámleket tárepinen belgilenedi.
Puqaralar ekinshi hám onnan keyingi joqarı maǵlıwmattı shártnama tiykarında alıwǵa haqılı. Al, onı ámelge asırıw «Ózbekstan Respublikasınıń ekinshi hám onnan keyingi tálimdi alıw tártibi haqqında»ǵı Reje tiykarında tártiplestiriledi⁵.
Málim bolǵanınday, bilimlendiriw sisteması dep, belgili jámiyette sotsiallıq-tariyxıy protsesste payda bolǵan, málim prinsipler tiykarında basqarılatuǵın hám de bir-biri menen baylanısqan barlıq tiptegi oqıw-tárbiya mákemeleri jıyındısına aytıladı eken, Ózbekstan Respublikası ǵárezsizlikke eriskennen soń barlıq tarawlar qatarı bilimlendiriw sistemasın rawajlandırıw, onıń sapasın arttırıw, basqarıw, bul protsesste rawajlanǵan sırt el mámleketleri tájiriybesinen úyreniw máselelerine úlken itibar qaratpaqta.

5.