6-Mavzu. Sotsiologiyada sotsial stratifikatsiya va sotsial mobillik Reja
Yüklə 70,88 Kb.
|
| Quldorlik – odamlarga jabr-zulm o’tkazishning iqtisodiy, ijtimoiy va yuridik shakli
(qullarning to’la haq-huquqsizligi, qullar va quldorlar tengsizligining eng yuksak darajasi). Quldorlik Misr, Bobil, Xitoy, Yunoniston, Rimda vujudga kelgan. Ayrim mintaqalarda (masalan, AQSHda) quldorlik XIX asrga qadar mavjud bo’lgan. Zo’rlik ishlatishga asoslangan qullar mehnati tizimlari beqaror bo’lgan, chunki yuksak darajada samaradorlikka faqat doimiy nazorat va jazolash usullari hisobiga erishilgan. Qullar mehnati tizimlari ularga qarshi kurash natijasida, shuningdek quldorlik iqtisodiy jihatdan samarali bo’lmagani tufayli parchalanib ketdi. Kasta – ijtimoiy strata, unga a’zolik avloddan-avlodga meros bo’lib o’tadi. Mazkur jamiyatda avloddan-avlodga meros bo’lib o’tadigan maqom birinchi darajali ahamiyat kasb etadi. Kastalarga asoslangan tuzum Hindistonga xos, chunki bu yerda u induizm dinida nazarda tutilgan. Kastalarni ajratish uchun mezon bo’lib kasbiy ixtisoslashuv amal qiladi. Kastalarning a’zolariga faqat muayyan kasb-kor bilan shug’ullanish ruxsat etiladi. Har bir kasta a’zolarining xulq-atvor me’yorlari amrlar va taqiqlar to’plami (dxarma) bilan belgilanadi. Bundan tashqari, har bir kastaga muayyan turar joyda yashash, ma’lum taomlarni iste’mol qilish, muayyan libos kiyish amr etilgan. Mazkur shartlar tabaqani asrlar mobaynida o’zgarmaydigan berk ijtimoiy organizmga aylantirgan. Tabaqa – odat yoki yuridik qonun bilan mustahkamlangan va avloddan-avlodga meros bo’lib o’tadigan huquqlar va burchlarga ega bo’lgan ijtimoiy guruh. Tabaqaviy tizimga turli stratalar holati va imtiyozlarining teng emasligi bilan tavsiflanadigan iyerarxiya xosdir. Masalan, yevropada IV asrdan XIV asrgacha mavjud bo’lgan feodal jamiyatlarda aholi tabaqalarga ajratilgan. Jamiyat oliy tabaqalar (dvoryanlik, ruhoniylar) va imtiyozsiz tabaqa (hunarmandlar, savdogarlar, dehqonlar)ga bo’lingan. Tabaqalar o’rtasida o’tib bo’lmaydigan ijtimoiy to’siqlar mavjud bo’lgan, shu bois ijtimoiy mobillik qatlamlar o’rtasida emas, balki qatlamlar doirasida amal qilgan. Har bir qatlam, odatda, alohida ijtimoiy funksiyalarni bajargan (masalan, davlat xizmati bilan faqat dvoryanlar shug’ullanishlari mumkin bo’lgan). Quldorlik, kastalar va tabaqalar an’anaviy (ilk industrial) jamiyatning ijtimoiy stratalari hisoblanadi. Ularning umumiy xususiyati shundaki, insonning jamiyatdagi o’rni unga bog’liq bo’lmagan omillar – din, odat, qonun bilan belgilanadi. Sinf – kapitalizm ijtimoiy stratifikatsiyasining bosh elementi. Keng ma’noda sinf deganda ishlab chiqarish vositalariga ega bo’lgan yoki ega bo’lmagan kishilarning ijtimoiy mehnat taqsimoti tizimida muayyan o’rinni egallaydigan, daromad olishning alohida usuli bilan tavsiflanadigan yirik ijtimoiy guruhini tushunadilar. Tor ma’noda sinf – hozirgi zamon jamiyatidagi boshqalardan daromadi, ma’lumoti, hokimiyati va nufuzi bilan ajralib turadigan har qanday ijtimoiy strata. Sinfiy tizimlar quldorlik, kastalar va tabaqalardan sezilarli darajada farq qiladi. Boshqa turdagi stratalardan farqli ravishda, sinflar huquqiy va diniy normalar asosida tashkil etilmaydi; ularga a’zolik vorisiylik qoidasi yoki odatlarga asoslanmaydi. Sinfiy tizimlar boshqa stratifikatsiya tizimlariga qaraganda faolroq, sinflar o’rtasidagi chegara esa aniq belgilanmaydi. Sinfiy tizimlarda ijtimoiy mobillik ancha sodda bo’ladi. Sinflar moddiy resurslarga egalik qilish va ularni boshqarishdagi tengsizlik bilan belgilanuvchi kishilar guruhlari o’rtasidagi iqtisodiy farqlarga bog’liq bo’lmaydi (ilk sinfiy jamiyatlarda noiqtisodiy omillar birinchi o’rinda turadi). Yüklə 70,88 Kb. Dostları ilə paylaş:
|