6-Mavzu. Sotsiologiyada sotsial stratifikatsiya va sotsial mobillik Reja

(Lotin Amerikasi mamlakatlarida) shakliga keltirish osonroq kechadi. SHuning uchun mazkur holatdan
paytida foydalanish lozim. SHunda ko‘pchilik o‘rta qatlam vakili sifatida o‘zini yaxshi his qiladi va sinflar
o‘rtasidagi masofa kamayib, norozilik kayfiyati pasayadi. Demak, o‘rta qatlamni shakllantirgach, mavjud
sotsial tensizliklarning sotsial adolatga mos bo‘lishini o‘rta sinf doirasida o‘rganish va unga moslash
maqsadga muvofiq.

---

---

Sotsial integratsiya va dezintegratsiya jarayonlarini o‘rganish sotsial tengsizlikni tushunish imkonini

beradi. CHunki dezintegratsiya tarqoqlik belgisi bo‘lib, fikrlar va qarashlarning qarama-qarshiligini
ifodalaydi. Sotsial integratsiya esa turli sotsial guruhlar o‘rtasidagi munosabatlarning uyg‘unligi, birdamligini
nazarda tutadi. Integratsiyaning absolyutlashuvi qaysidir ma’noda sotsial konfliktning oldini olishi mumkin.
Bunda ijtimoiy taraqqiyotni harakatga keltiruvchi kuch va jamiyat rivoji inobatga olinmaydi. Asosiy urg‘u
jamiyat elementlarining uyg‘unligiga qaratiladi. Platon, Gobbs, O. Kont, E. Dyurkgeym va ayniqsa T. Parsons
shu g‘oyaning tarafdori bo‘lgan. Sotsial dezintegratsiyaning integratsiyaga zid jarayon sifatida eng keng
tarqalgan ko‘rinishi umumiy sotsial qadriyatlar, sotsial tashkilotlar va institutlarning yo‘qolib ketishidir. U
tizimni parchalaydi, ammo uning tarkibiy elementlariga ta’sir etmasligi mumkin. Ko‘pchilik sotsiologlar
ijtimoiy nazoratning susayishini ifodalash maqsadida mazkur tushunchani ishlatishadi. Ba’zilari esa sotsial
xulq-atvor qoidalarining ta’siri pasayishiga nisbatan qo‘llaydi (U. Tomas, F. Znanetskiy). Sotsial
dezintegratsiya tushunchasi shaxs yoki guruh tashkilot normalari, ya’ni qabul qilingan institutsional xulq-
atvor me’yorlaridan chekinishi holatini ham ifodalaydi. SHu nuqtai nazardan uni «anomiya» tushunchasiga
yaqinligini ko‘rishimiz mumkin. Sotsial integratsiya istalgan jamiyatda majburlov shakllari va stixiyali
ravishda paydo bo‘lgan birdamlikka asoslanadi. Integratsiya va jamiyatdagi birdamlik bir-biriga uzviy bog‘liq.
Agar jamiyatdagi birdamlik kuchsiz bo‘lsa, undagi munosabatlarni ratsionallashtirish juda qiyin kechadi.
Misol qilib aytadigan bo‘lsak, Rossiyada bugungi kunda jamiyatning dezintegratsisi tendensiyasi o‘sib
bormoqda. Olimlar buning asosiy sababini sotsial guruhlar va individlarning «yagona» sotsial muhitni
tasavvur qilishdagi farqlarida, deb baholashmoqda. Bu erda integratsiya va dezintegratsiya jarayonlarida
ratsional asos (qadriyat va maqsadlari yuzasidan konsensus) dan ko‘ra irratsional va emotsional turtki
(etnomilliy, diniy va mahalliy) ustunlik qiladi. Sotsial stratifikatsiya tamoyillari tubdan o‘zgarmoqda. Rossiya
jamiyati yangi asoslarga tayangan holda qayta tuzilishni boshdan kechirmoqda.
O‘ylab ko‘radigan bo‘lsak, shunday holatni mamlakatimizda ham ko‘rishimiz mumkin. Bizning
jamiyatimiz ham mustaqillikka erishilgach, demokratiya yo‘lida yangi islohotlar natijasida transformatsiya
hodisasini boshdan kechirdi. Bu sharoitda yangi sotsial tengsizliklarning vujudga kelishi va ularga nisbatan
fuqarolarning o‘ziga xos fikri shakllanishi tabiiy holat. Har doim yangilik omma tomonidan qarshilik bilan
kutib olinishini yodda tutmoq zarur. CHunki islohotlarni amaliyotga tez tadbiq qilish imkoni bo‘lsada, ammo
fuqarolar ongida o‘zgarishlar sekin-astalik bilan qabul qilinadi. Siyosiy o‘zgarishlar bilan birgalikda
mustaqillikning ilk yillarida iqtisodiy jarayonlar – ishlab chiqarishning pasayishi, ishsizlik, inflyasiya –
jamiyatning katta qismi maoshlari va nafaqalariga ta’sir qilib, real daromadlarini sezilarli darajada kamaytirdi.
Bugungi kunda mazkur ahvol ancha yaxshilandi. Mamlakatimizdagi keyingi ijtimoiy-stratifikatsion
jarayonning rivojlanishi, sotsial strukturaning transformatsiyasi iqtisodiy va siyosiy islohotlarning tezligi va
yo‘nalishiga, shuningdek, mamlakatning sotsiomadaniy xususiyatlariga bog‘liq bo‘ladi.
O‘zbekistonda yuz berayotgan modernizatsiya jarayonini va bugungi kundalik hayotni o‘rgangan holda
quyidagi holatlarni ko‘rishimiz mumkin:
- institutsional asoslarning o‘zgarishi, ya’ni xususiy mulk paydo bo‘lishi. Bugungi kunda mamlakatda
xususiy mulk miqdorining ortib borayotganini aytib o‘tish lozim.
- rejali taqsimot tizimining o‘rniga erkin, bozor munosabatlariga asoslangan tizimning shakllanishi bir
xil imkoniyatlar sharoitida raqobat hissining shakllanishi va turli hildagi daromad olish, bandlik tizimidagi
chuqur o‘zgarishlar. O‘rta va kichik biznesning rivojlanishi natijasija jamiyatimizda iqtisodiy kriteriy bo‘yicha
tadbirkorlardan tashkil topgan o‘rta sinf shakllantirilmoqda. Albatta ushbu holatni ijobiy deya baholash
o‘rinli.
- ilk yillarda iqtisodiyotda kuzatilgan notekisliklar aholi ko‘p qismining turmush darajasiga salbiy
ta’sir etdi, ya’ni pasayishi kuzatildi. Ammo bugungi kunda aholi
- daromadlari yildan-yilga orta bormoqda, jumladan, 2009 yilda
123
o‘rtacha oylik darajasining o‘sishi
40 foizga, aholi daromadlari esa 26,5 foizga ko‘payganini ko‘rish mumkin.

---

---

- sotsial anomiya, ya’ni qadriyat va normalardan tarkib topgan bir tizimning buzilishi va yangisining
xali to‘la shakllanmaganligi. Fuqarolarda iqtisodiy ong va tafakkurni shakllantirishdagi muammolar. Undan
tashqari huquqiy, siyosiy tafakkur borasida ham muammolar mavjud. SHuningdek, e’tiqod masalasi bugungi
kunda o‘rganilishi kerak bo‘lgan masala bo‘lib kelmoqda.
- sotsial deprivatsiya yoki hayotiy ehtiyojlarni qondiruvchi moddiy va ma’naviy resurslarga etishish
imkonining cheklanganligi, ba’zan esa bunday imkonning yo‘qligi. Deprivatsiya tengsizlikning bir ko‘rinishi
bo‘lib, mazkur holatda individ yoki guruh o‘zini boshqalarga nisbatan kamsitilganday his qiladi. Uning bir
qancha ko‘rinishlari bor: iqtisodiy (daromadning noteng taqsimlanishi), ijtimoiy (prestij, hokimiyat, yuqori
maqom kabilarni taqsimlashda ayrim individlarning boshqalarga nisbatan yuqori baholanishi), ahloqiy
(jamiyatdagi qadriyatlar va individ dunyoqarashining mos tushmasligi), psixologik (jamiyat individni tan
olmaganligi uchun unda qadriyatlar vakuumi yuzaga kelib, yangi e’tiqod, qadriyat, an’analarni qidira
boshlaydi). Deprivatsiyaning sabablarini inson anglangan yoki anglanmagan bo‘ladi. Har ikki holatda shaxs
ushbu holatdan chiqishni istaydi. Ammo kasta kabi stratifikatsion tizimda yashovchi insonlar deprivatsiyalar
qadriyat va normalar bilan mustahkamlangani uchun chorasiz vaziyatda
-
qoladi. Ammo ochiq demokratik jamiyatlarda adolat istagi namoyish, konflikt va boshqa
ko‘rinishlarda namoyon bo‘ladi.
O‘zbekiston qonunchiligida fuqarolarning har biri ularning dini, millati, jinsi va boshqa sotsial
xarakteristikalaridan farqli ravishda tengligi belgilab qo‘yilgan.
«Ijtimoiy fikr» jamoatchilik fikrini o‘rganish markazining 2006 yilda olib borgan tadqiqoti natijasida
so‘ralganlarning aksariyati (94,7) ularning huquqlari etarli darajada muhofaza qilinayotganini aytib
o‘tishgan
126
. Bu holat mamlakatda fuqarolarning konstitutsion huquqlari va erkinliklarini ta’minlashda
samarali olib borilgan siyosatdan darak beradi. Jamiyatimizda shakllangan steriotiplar tufayli barchani birday
ko‘rmaslik holatlari kundalik hayotda namoyon bo‘ladi. Misol uchun genderdagi farqlar, tanish-bilishchilik,
mahalliychilik, jismoniy nuqsonlarga ega bo‘lgan shaxslarga munosabat va boshqalarda buni ko‘rish mumkin.
O‘zbekistonda viloyatlararo turmush darajasi o‘rtasidagi farqlar mavjud. Mamlakatimizda aholi jon
boshiga YAMM (VRP) ning eng yuqori ko‘rsatkichlari Navoiy viloyati va Toshkent shahriga to‘g‘ri keladi.
O‘rta darajadagi ko‘rsatkichlar Tashkent va Buxoro viloyatlarida, eng past ko‘rsatkichlar esa
Qoraqalpog‘iston Respublikasi, Namangan va Surhondaryo viloyatlariga to‘g‘ri keladi. Aholining daromadi
bo‘yicha respublika viloyatlaridagi farqlarga ko‘ra, eng yuqori ko‘rsatkich Toshkent shahrida, eng quyi
ko‘rsatkich Qoraqalpog‘iston Respublikasi, Namangan, Samarqand va Jizzax viloyatlarida aniqlangan.
Umuman olganda turmush darajasi indeksi bo‘yicha eng yaxshi ko‘rsatkichlar Toshkent shahri va Navoiy
viloyatida, eng yomon ko‘rsatkichlar esa Qoraqalpog‘iston Respublikasi va Surhondaryo viloyatlarida
kuzatilgan. Aytish mumkinki, maoshning nisbatan past ko‘rsatkichlari ishlab chiqarishda qishloq ho‘jaligining
salmog‘i yuqori bo‘lgan viloyatlarda namoyon bo‘lmoqda (Andijon, Jizzax, Namangan, Samarqand va
Surhondaryo vil.). SHundan kelib chiqqan holda sanoat nisbatan rivojlanayotgan Toshkent shahri, Navoiy
viloyati va Toshkent viloyatida maosh yuqori miqdorni tashkil etadi.
Jamiyatning
tabaqalashuvi,
jumladan,
kambag‘allashuv
jarayoni
sotsial
tengsizlikning
gipertrofiyalangan shakllari paydo bo‘lishiga olib keladi. Dunyoning barcha mamlakatlarida boy va quyi
tabaqa vakillari mavjud. Jamiyatda shu kabi qutblanish sharoitida o‘rta sinf salmog‘i kam bo‘lsa,
«kamsitilgan» insonlarda o‘z hayotidan qoniqmaslik va bu holatning adolatsiz ekanligi borasida fikr paydo
bo‘ladi. Bu holat mamlakat ichidagi bo‘linishga olib keladi. Kambag‘allik muammosi barcha mamlakatda
mavjud, jumladan O‘zbekistonda ham aholining 27,5 foizi kam ta’minlanganlar toifasini tashkil etadi. Mazkur
ko‘rsatkichni 2015 yilda 14 foizga tushirish maqsadi rejalashtirilgan.
Me’yoridagi tengsizlik jamiyatda sog‘lom raqobat va rivojlanishni ta’minlaydi. U ijtimoiy-iqtisodiy
resurslarni samarali ishlatishga undaydi. Insonlar o‘zining jamiyatdagi holatini adekvat baholay boshlashadi.
Ular jamiyatdagi aniq farqlarni seza boshlaydi. Jamiyatning yangi sotsial stratifikatsion modeli nafaqat
ob’ektiv reallikka, balki sub’ektiv jihatdan shaxs, guruh tomonidan anglanib, sotsial tengsizlikni yumshatib,
jamiyat integratsiyasiga olib keladi.

---

---

Xulosa qilib shuni aytish mumkinki, jamiyatda o‘zgarishlarning sodir bo‘lish jaryonini boshqarish

hamda nazorat qilish maqsadida chuqur o‘ylangan uzoqni ko‘ra biluvchi siyosat olib borish lozim. Aks holda
mazkur jarayon stixiyali va o‘ta irratsional tarzda kechadi. Natijada jamoatchilik ijobiy islohotlarni salbiy
qabul qilishi mumkin. YAngi lavozimlarning paydo bo‘lishi, mulkchilik shakllari va hokimiyat institutida
qator o‘zgarishlar, jamiyatdagi ayrim guruh yoki tabaqalar yo‘qolishi, yangilarining esa paydo bo‘lishi, sotsial
rollar o‘zgarib, yangi statuslar yuzaga kelishi holatlari mustaqillikning ilk yillaridan boshlab davom etib
kelmoqda. Mustaqil mamlakatlarda ittifoq parchalangach, yangi tuzumga hali moslashmagan va egalitar
g‘oyalar bilan ongi to‘la fuqarolar islohotlarga noto‘g‘ri javob bildirishi uchrab turdi. Oqibatda ayrim
hududlarda konfliktli vaziyatlarni paydo qildi. SHuning uchun sotsial tengsizlik va adolat masalasini ayniqsa
o‘tish davri va modernizatsiya sharoitida o‘rganish talab etiladi.
O‘zbekistonda yuz berayotgan modernizatsiya jarayonini o‘rgangan holda buning quyidagi sabablarini
ajratib ko‘rsatish mumkin: 1) institutsional asoslarning o‘zgarishi, ya’ni xususiy mulk paydo bo‘lishi va uning
asosida kichik va o‘rta biznesning rivojlanishi. Bugungi kunda mamlakatda xususiy mulk miqdori ortib
bormoqda. 2) rejali taqsimot tizimining o‘rniga erkin bozor iqtisodiyoti munrosabatlarining shakllanishi; 3) ilk
yillarda iqtisodiyotda kuzatilgan notekisliklar aholi ko‘p qismining turmush darajasiga salbiy ta’sir etdi, ya’ni
pasayishi kuzatildi. 4) sotsial anomiya, ya’ni qadriyat va normalardan tarkib topgan bir tizimning buzilishi va
yangisining xali to‘la shakllanmaganligi; 5) sotsial deprivatsiya yoki hayotiy ehtiyojlarni qondiruvchi moddiy
va ma’naviy resurslarga etishish imkonining cheklanganligi, ba’zan esa bunday imkonning yo‘qligi.

http://fayllar.org