7-ma’ruza tilning fonetik-fonologik sathi

Bu butunlik nominativ funksiyadagi so'z yoki so'z birikmasi shaklida bo'ladi. U onomasiolologiyada tilning lug'at tarkibidagi bir komponent (vokabula) sifatida, semasiologivada esa ma'lum ma'nolar tarkibidan iborat birlik (semantema) sifatida o'rganiladi

• Bu butunlik nominativ funksiyadagi so'z yoki so'z birikmasi shaklida bo'ladi. U onomasiolologiyada tilning lug'at tarkibidagi bir komponent (vokabula) sifatida, semasiologivada esa ma'lum ma'nolar tarkibidan iborat birlik (semantema) sifatida o'rganiladi

Leksemalarning leksik birlik sifatidagi tavsifí

• I. Har qanday leksema ikki tomonning - ifoda va mazmun planlarining (nomema va sememaning) birligidan tarkib topadi:
• a) leksemaning ifoda plani lining fonetik qobig'idir (fonemalar, bo'g'inlar va so'z urg'usidan iborat moddiy-material shakli). Masalan, quloq lekse- masining ifoda plañida 5 ta fonema (q, u, I, o, q), 2 ta bo'g'in (qu-loq) va I ta so'z urg'usi (quloq) bor.

Yasama so'zlarda o'zak morfema va so'z yasovchi morfemalar leksema¬ning ifoda plani bo'ladi: ish-chi > ishchi, bosh-la(moq) > boshla(moq) kabi. Fonemalar esa o'zak va affikslarning ifoda plani vazifasida qo'llanadi: ishchi - i, sh/ch, i; boshtamoq - b, o, sh/l, a/m, o, q kabi.

• Yasama so'zlarda o'zak morfema va so'z yasovchi morfemalar leksema¬ning ifoda plani bo'ladi: ish-chi > ishchi, bosh-la(moq) > boshla(moq) kabi. Fonemalar esa o'zak va affikslarning ifoda plani vazifasida qo'llanadi: ishchi - i, sh/ch, i; boshtamoq - b, o, sh/l, a/m, o, q kabi.
• Leksik maznumli juft va takroriv so'zlar ham vaxlitlangan bir leksema hisoblanadi: katia-kichik (bitta leksema), bola-chaqa (bitta leksema) jangir- jungir (bitta leksema) kabi

b) leksemaning mazmun plani deyilganda uning ma'nosi (yoki ma'nolari) va uslubiv bo'yoqlari (ma'no qirralari) nazarda tutiladi. Martian, quloq leksemasining mazmun plañida quyidagi leksik ma'nolarbor: «eshitish a'zosi» (odamning qulog'i). «dutor, tanbur torlarini sozlash uchun o'rnatilgan murvatlar» (dutorning qulog'i), «qozonning yon tomonlaridan chiqarilgan tutqich-dastalar» (qozonning qulog'i) kabi. Chehra leksemasining mazmun plañida esa leksik ma'no qo'shimcha ottenka - uslubiy bo'yoq bilan qoplangan. Bu bo'yoq kishi kayfiyati, ruhiy holati yoki xulq- atvorining yuzdagi aksini ifodalaydi: chehra degan ko'ngilning oynasidir

• b) leksemaning mazmun plani deyilganda uning ma'nosi (yoki ma'nolari) va uslubiv bo'yoqlari (ma'no qirralari) nazarda tutiladi. Martian, quloq leksemasining mazmun plañida quyidagi leksik ma'nolarbor: «eshitish a'zosi» (odamning qulog'i). «dutor, tanbur torlarini sozlash uchun o'rnatilgan murvatlar» (dutorning qulog'i), «qozonning yon tomonlaridan chiqarilgan tutqich-dastalar» (qozonning qulog'i) kabi. Chehra leksemasining mazmun plañida esa leksik ma'no qo'shimcha ottenka - uslubiy bo'yoq bilan qoplangan. Bu bo'yoq kishi kayfiyati, ruhiy holati yoki xulq- atvorining yuzdagi aksini ifodalaydi: chehra degan ko'ngilning oynasidir