7-ma’ruza tilning fonetik-fonologik sathi

Leksemaning ifoda va mazmun planlari dialektikaning shakl va mazmun kategoriyalari munosabatiga asoslanadi: shakl mazmunning bo'lisliini taqozo qiladi, mazmun csa shaklsiz yuzaga kclniaydi, ifodalan- maydi ham. Qiyos qiling: shahar, hashar lekscmalarining ikkalasida bir xil fonemalarqatnashgan, ammo bu fonemalarningjoylashish tartibi, dcmak, leksemaning shakli liar xil. Bu hoi shu ikki lekscma ma'nolarining tilda farqlanishini ta'minlaydi. Ulardagi fonemalar tartibini o'zgartirish esa shaklning vo'qolishiga olib keladi:

• Leksemaning ifoda va mazmun planlari dialektikaning shakl va mazmun kategoriyalari munosabatiga asoslanadi: shakl mazmunning bo'lisliini taqozo qiladi, mazmun csa shaklsiz yuzaga kclniaydi, ifodalan- maydi ham. Qiyos qiling: shahar, hashar lekscmalarining ikkalasida bir xil fonemalarqatnashgan, ammo bu fonemalarningjoylashish tartibi, dcmak, leksemaning shakli liar xil. Bu hoi shu ikki lekscma ma'nolarining tilda farqlanishini ta'minlaydi. Ulardagi fonemalar tartibini o'zgartirish esa shaklning vo'qolishiga olib keladi:

• shahar (so'z, lekscma) - ashhar (so'z emas),
• hashar (so'z. lekscma) — rashah (so'z emas).
• Demak, tovushlarning liar qanday yig'indisi so'z (lekscma) bo'lavermaydi:

• Leksemalarga xos muhim belgilardan yana biri shuki, ularning liar biri u yoki bu leksik-grammatik guruhlarga mansub bo'ladi: predmet nomlari ot turkumiga, belgi-xususiyat nomlari sifat turkumiga, miqdor anglatuvchi so'zlarson turkumiga, harakat-holat mazmunli so'zlarcsa fe'l turkumiga kiradi.

• Bunday mansublik lekscmalarning nutqdagi grammatik shakllarini belgilaydi: otlar egalik, kelishik, ko'plik yoki birlik shakllarida, sifatlar oddiy, orttirma yoki qiyosiy daraja shakllarida. fe'llar shaxs-son, zamon, mayl, bo'lishli yoki bo'lishsiz, nisbat shakllarida qo'llanadi. Bu hoi tilning leksik va grammatik sathlari o'rtasidagi aloqadorlikdan kclib chiqadi.

Leksemalar albatta yaxlitlangan, bir butun birlik bo'ladi, shu xususiyati bilan grammatik shakllardan, so'zlar birikntasi va gapdan farq qiladi. Chunonchi, maktab leksemasi leksik birlik sifatida o'zgarmasdir, ammo uning grammatik shakllari nutqda o'zgarib turadi: maktabning, maktabni, maktabga, maktabda, maktabdan kabi. Shuningdek, «beshta olma» birikmasini «beshta qizil olma» deb qo'llash (birikma tarkibiga «qizil» so'zini qo'shish) mumkin, ammo maktab leksemasi tarkibiga bosliqa bo'g'in yoki so'z kiritilmaydi.

• Leksemalar albatta yaxlitlangan, bir butun birlik bo'ladi, shu xususiyati bilan grammatik shakllardan, so'zlar birikntasi va gapdan farq qiladi. Chunonchi, maktab leksemasi leksik birlik sifatida o'zgarmasdir, ammo uning grammatik shakllari nutqda o'zgarib turadi: maktabning, maktabni, maktabga, maktabda, maktabdan kabi. Shuningdek, «beshta olma» birikmasini «beshta qizil olma» deb qo'llash (birikma tarkibiga «qizil» so'zini qo'shish) mumkin, ammo maktab leksemasi tarkibiga bosliqa bo'g'in yoki so'z kiritilmaydi.