9- mavzu. Neoklassik maktab iqtisodiy qarashlari

9.4.Valras haqida so„z
Taxminlarga ko’ra biz mol go’shti sanoatida narx va ishlab chiqarish hajmiga qiziqamiz. Mol go’shtiga bo’lgan talab va uni qondirish tenglamalarda miqdorni ta’minlash va miqdorni talab qilish qiymatlariga bog’liqligi kabi ifodalanadi. Qiymat modellarida 3 ta o’zgaruvchanlik borligiga qaramay miqdorni ta’minlash va miqdorni talab qilish – muvozanatda faqatgina ikkitasi noma’lum, chunki talab miqdori taklif miqdoriga teng. Mol go’shti sanoatidagi muammo muvozanatlashgan qiymatni topish, undan keyin taklif uchun tenglama, talab uchun tenglama va ikkita noma’lumlardan tashkil topadi.

9.3-chizma. Iqtisodiyotninig sektorlari o„rtasidagi o„zaro uzviy aloqadorlik
Xo’jaliklar bozorga so’nggi tovarlar uchun kiradi, berilgan imtiyoz, chegaralangan daromad va bu tovarlar uchun pul miqdori chegaralanadi. Firmalar bozorlarni bajonudil so’nggi tovarlar bilan ta’minlaydi; shunday qilib so’nggi tovarlar bilan ta’minlash firmalardan xo’jaliklarga o’tadi. Bu bozorlardagi holatlar 9.3-chizmaning yuqori qismida ko’rsatilgan, so’nggi tovarlarning qiymatlari va miqdorlari ta’minlanadi va miqdorlar belgilanishi talab qilinadi. Bu bozorlarda muvozanat bo’lishi uchun taklif miqdori va talab miqdori har bir tovar uchun teng bo’lishi kerak.
Omilli daromadlar 9.3-chizmaning pastki qismida ko’rsatilgan. Bu bozorlarda firmalar hudud, ishchi kuchi va ro’zg’or xarajatlaridan kapital talab qiladi, bu yerda firmalardan xo’jaliklarga daromad keladigan dollar mavjud. Bu bozorlarda uy xo’jaliklari xarajatlari ishlab chiqarish omillarini ta’minlaydi, omil qiymatlari belgilanadi. Bu yerdagi muvozanat miqdorlarni ta’minlash miqdorlarni talab qilish bilan bir- biriga teng bo’lishi uchun barcha bozorlar aniq ishlashini talab qiladi. Xo’jaliklar o’zlarining daromadlarini bo’luvchi bozorlardan qabul qiladi va ularni bozorlarda so’nggi tovarlar uchun sarflaydi. Ular chegaralangan daromadni hisobga olgan holda iste‘mol qilish uchun so’nggi tovarlarni qabul qilib xo’jaliklar uchun qoniqishni maksimallashtiradi, so’nggi dollar boshqa har qanday narsaga sarflanganidek, ular ham so’nggi dollarlarini bir xil marjinal nafda ma’lum tovar olish maqsadida o’zlarining sarf-xarajatlarini taqsimlaydi (Gossenning ikkinchi qonuni). Firmalar va xo’jaliklar o’rtasidagi daromad aylanishi iqtisodiyotning milliy daromadini ko’rsatadi; bu jarayondagi muvozanat saqlanishi uchun xo’jaliklar barcha erishgan daromadlarini sarflashlari kerak. Daromadning taqsimlanishi bo’luvchi bozorlarda belgilanadi va qiymatlar turli omillarga bog’liq bo’lib, omillarning miqdorlari har bir xo’jalik orqali sotiladi.
Marjinal foyda nazariyasining mustaqil kashfiyotiga asoslanib, istisodiy nazariya tarixida Valrasning alohida o’rni bor, deyish mumkin, lekin iqtisodiyot sektorlarining mustaqilligida uning ko’proq qarashlari amal qiladi. Undan oldingi boshqa olimlar xo’jaliklar, firmalar, so’nggi tovarlar qiymatlari, ishlab chiqarish omillarining qiymatlari, barcha so’nggi va o’rtacha tovarlarning miqdorlar ta’minlanishi va miqdorlar talab qilinishining o’zaro bog’liqliklarini tushunganligiga qaramay ularning hech biri bu tushunchalarni aynan Valras sinxron tenglamalar tizimi bayonoti orqali tushuntirgandek ifodalay olishmadi. Hozir u xo’jaliklar uchun muvozanat, so’nggi mahsulotlar uchun bozorlarda muvozanat bilan firmalar muvozanati, bozor omillari muvozanati birbiriga uyg’un bo’lishi mumkin. Jevons va Mengerning marjinal foyda, so’nggi tovarlar qiymatlari va ishlab chiqarish omillarining qiymatlari o’rtasidagi oddiy sabab – bog’liqlikni topishga harakat qilishini Valrasning umumiy muvozanat modeli bilan taqqoslash murakkab emasdek tuyular edi. Valras matematikaning imkoniyatini iqtisodiy tahlillarning qoidalaridek aniqligini namoyish qildi, uning ma’lumotlarining barchasi qabul qilinganligiga qaramasdan XX asrgacha yaxshi shakllanmadi (matematikadan to’g’ri foydalanishni ba’zilar hali ham muhokama qiladilar).
Valrasning marjinal tahlillari Jevonsning yoki Mengerning tahlillariga qaraganda talabga ko’proq javob beradi. U subyektiv foydadan qiymatga sabab bo’lishning oddiy yo’nalishini ko’rmadi; uning o’rniga u murakkab bog’langan tizimni ko’rdi. Chunki Valras sektorlarning o’zaro bog’liqligiga va xayolida faqatgina ortda qolgan talab yaroqliligiga e‘tiborini qaratdi, u Jevons va Menger kabi aldovlarga chalg’imadi. Jevons va Menger sabab va natija bog’liqligidagi foyda, so’nggi tovarlarning qiymati va ishlab chiqarish omillarining qiymatlari uchun bir yo’l qidirishdan mamnun edi. Valrasning umumiy muvozanat modeli ularning barchasi bog’liqligini ko’rsatdi. Valras usulida barcha qiymatlar o’zaro belgilangan va ikkala yo’nalishda ham qiymat sababini belgilab bo’lmaydi. So’nggi tovarlar ta’siri va ishlab chiqarish omillari qiymatiga ta’sir ko’rsatadi. Umumiy muvozanat modelida hamma narsa bir-biri bilan bog’liq. Bu takomillashgan tavsiflar tushunishga yordam berishi aniq emas va Valrasning diqqat markazida umumiy muvozanatda foydaga qaraganda qo’shimcha ishlab chiqarish bo’ldi. Valras uchun foyda faqatgina nimadir edi, u o’zi xohlagan talab chizig’ini qo’lga kiritishi uchun tavakkal qilishiga to’g’ri keldi.