A. A. Toshboyev

Dehqonchilik tizimi – qishloq xo‘jalik ekinlari tarkibi, almashlab ekish, agrotexnik tadbirlar.

2. 
   Ekinlarning sug‘orish tartibi – ekinning talabi bo‘yicha sug‘orishlar.
   

2. 
   Sug‘orishning iqtisodiy afzalliklari – kapital va ekspluatatsion xarajatlar, hosil, foyda, qoplash muddati.
   

2. 
   Tuproqda suv eroziyasiga yo‘l qo‘ymaslik – sug‘orishning tuproq va suvning fizik, ximik, mikrobiologik xossalariga ta’siri.
   

2. 
   Sug‘orishning yuksak unumdorligi – mexanizatsiyalash va avtomatlashtirish dala ishlarini maksimal mexanizatsiyalash va boshqalar. Sug‘orish texnikasi, sug‘orishni o‘tkazish texnologiyasi parametrlari (egat, pol uzunligi, oralig‘i, suv sarflari. Yomg‘ir uchish uzunligi va boshqalar). Sug‘oruvchi texnika, sug‘orish o‘tkazish uchun texnik moslamalar (mashinalar, mexanizmlar, qurollar va boshqalar).
   

3.7.1-jadval.

Sug‘orish usullarini qo‘llashning asosiy maqsadlari:

Sug‘orish

usullari
Yer ustidan Yomg‘irlatib

Tuproq ichidan Tomchilatib

Subirrigatsiya Tuman hosil qilib

Tuproqni namlash		Havoni namlash	Tuproqda nam yig‘ish	Sho‘r yuvish	Tuproq yemirilishiningoldiniolish	O‘g‘it berish	Chiqindi suv bilansug‘orish	O‘simlikni namlash	Begona o‘tlarni oldindano‘ldirish(provokatsiya)
Q		-	Q	Q	-	x	x	-	Q
Q		Q	x	-	X	x	x	Q	Q
Q		-	Q	--	Q	Q	Q	-	-
Q		-	x	-	Q	Q	-	-	-
Q		-	Q	-	Q	-	-	-	-
	x	Q	-	-	Q	x	-	Q	X

Eslatma: «Q» - mumkin. «-» - mumkin emas. «x» -qisman mumkin.

-42-

Hozir har xil sug‘orish turiga almashtiradigan moslamalar, mashinalar ham yaratilmoqda. Sug‘orish usullari qo‘llashning asosiy maqsadlari va qo‘llanish shart-sharoitlari yuqoridagi jadvalda keltirilgan.

Fermer xo‘jaliklari qishloq xo‘jalik ekinlarini sug‘orish har bir ekin turi bo‘yicha ishlab chiqilgan texnologik karta asosida va tuman hokimi tomonidan qabul qilingan qarorlar asosida olib boriladi. Tog‘li hududlarda sug‘orish me’yorlari cho‘l va yaylov yerlariga nisbatan kam belgilanadi. Lekin ob-havoning noqulay kelishi sababli sug‘orish me’yorlari talabdan ortiqcha berilishi mumkin.

3.7.2-jadval.


Noqulay tabiiy sharoitlarda sug‘orish usullari va undan foydalanish.

Sug‘orish usullari

Sho‘r tuproqlarda	Yengil qumoqtuproqlarda	Og‘ir tuproqlarda	Murakkab yertuzilishida	Katta nishablikda	Sho‘r sizot suvi yaqinjoylashganda	Suv zaxiralariyetishmaganda	Sho‘r suv bilansug‘organda	Kuchli shamolda

	Yer ustidan	Q	x	Q	x	x	x	x	x	Q
	Yomg‘irlatib	-	Q	x	Q	Q	Q	Q	-	x
	Tuproq ichidan	-	x	x	x	Q	-	Q	-	Q
	Tomchilatib	-	x	Q	Q	Q	-	Q	-	Q
	Subirrigatsiya	-	x	Q	-	-	-	-	-	Q
	Tuman hosil qilib	Q	Q	Q	Q	Q	Q	Q	-	Q

Ekiladigan qishloq xo‘jalik ekinlarining turi yoppasiga ekiladigan ekinlarga va qatorlab ekiladigan ekinlarga bo‘linib, ularning har qaysisi o‘ziga mos sug‘orish va suv berish usullarini talab qiladi. Sug‘orish texnikasi quyidagi talablarga javob berishi kerak:

– talab qilinadigan sug‘orish rejimini minimal suv xarajati bilan amalga oshirishga, tuproqning zarur namligini yaratishga;

– sug‘orish tizimining yuqori foydali ish koeffitsiyenti bilan ishlashga;

– tuproqning chuqur qatlamlariga suvni bekor filtratsiya bo‘lmasligiga, bug‘lanishga va tashlashga;

-43-

– yuqori mehnat unumdorligini ta’minlashga sug‘orish, mexanizatsiyalash va avtomatlashtirishga, dala ishlarini mexanizatsiyalashtirishga xalaqit bermaslikka;

– tuproq hosildorligini oshirishga, tuproqning g‘ovaklik tuzilishini ta’minlashga;

– eroziyaning bo‘lmasligiga.

O‘rta osiyo ilmiy-tadqiqotlar o‘simlikchilik instituti (O‘OITO‘I) olimlari to-monidan Toshkent viloyati Parkent tumanining katta nishablikli yerlarida (0,09 – 0,11) jo‘yaklar bo‘yicha qishki bug‘doy, makkajo‘xori, qovunni sug‘orish, T-9 polimeri bilan ishlangan egatlar, qishki bug‘doy va makkajo‘xorini sug‘orish, polietilen shlanglar bilan qishki bug‘doy, makkajo‘xorini sug‘orish, PPL-50-yig‘ma ko‘chuvchan polietilen lotoklar, kartoshka, qishki bug‘doyni sug‘orish, konturli egatlar bilan qishki bug‘doy, makkajo‘xorini sug‘orish, teshikli polietilen plyonkalar bilan ekranlashtirilgan egat-larda paxta, makkajo‘xori va lavlagini sug‘orish sinab ko‘rilgan va bu tajribalarda 900 m3/ga suvni tejashga, tuproq irrigatsion eroziyasini bartaraf etishga, hosildorlik-ning 1,5-2,0 barobar oshishiga, suvchilar mehnat unumdorligining 2 – 2,5 marta oshishiga erishilgan.

Uzumzorlarni va poliz ekinlarini (qovun, tarvuz, pomidor, patison, kar-toshka, bodring, bulg‘or qalampiri) katta nishablikli yerlarda (0,1 – 0,15) tomchilatib va tomchi-naycha usulida sug‘orish texnologiyasini qo‘llash nati-jasida 40-60% suvni tejashga erishilgan.

Sug‘orishda marginal (kollektor-tashlama) suvlarini ishlatish natijasida kar-toshka, makkajo‘xori, olmadan yuqori hosil olingan Sirdaryo viloyati, SH. Rash-idov tumani fermer xo‘jaliklarida «Bayinlix» (Germaniya) yomg‘irlatish mashi-nasi bilan g‘o‘zani sug‘orishda ikki marta suv tejalishiga erishilgan. Farg‘ona viloyati, Beshariq tumani «Do‘stlik» fermer xo‘jaligida o‘rmon qatorlarini (qayrag‘och, terak, lox, tol, tut, anjir, anor), zovur tashlama suvlari bilan sug‘orish mumkinligi sinalgan.

Toshkent viloyati, Parkent tumanida polietilen plyonka bilan qoplangan egat orqali sug‘orish texnologiyasi yaxshi natija beryapti. Bunda irrigatsion erozi-yani bartaraf etish, bug‘lanuvchi suvning kamayishi, tuproqning biologik ak-tivligi, hosildorlik oshishi kuzatilgan. O‘zbekiston Respublikasi Paxtachilik ilmiy-tekshirish instituti (O‘zPITI) markaziy tajriba bazasida paxtani almashlab ekish, ekinlarni kompleks tomchilab sug‘orish sinab ko‘rilgan va g‘o‘zadan 5-6 s/ga, makkadan 5 s/ga va 30-35% suv tejalgan. Shuningdek, yoppasiga ekila-digan ekinlarni ham tomchilatib sug‘orish mumkinligi aniqlangan.

Xorazm viloyati yerlarida tejamkor sug‘orish texnologiyalarini qo‘llashda quyidagi natijalarga erishilgan:

-44-

• 
  

  zbekistonning barcha yerlari 447,4 mln. gektar

  
  
  
  Qisqacha xulosalar
  tomchilatib sug‘orishda 45-50% suv tejalgan, g‘o‘za hosildorligi 38,1 s/ga osh-gan;
  

• 
  tuproq ichidan sug‘orishda 1660 m3/ga (30%) suv tejalgan, g‘o‘za hosil-dorligi 39,3 s/ga ortgan;
  

• 
  egatni qarama-qarshi sug‘orishda 2775 m3/ga (48%) suv tejalgan, g‘o‘za hosildorligi 376 s/ga oshgan;
  

• 
  diskret impulsli 2735 m3/ga (48,8%) suv tejalgan, hosildorlik 34,9 s/ga osh-gan;
  

• 
  KD suvlari ariq suvi bilan sug‘orishda 2020 m3/ga (36 %), hosildorlik 27,8 s/ga ortgan.
  

Hozirgi davrda dalani sug‘orishda suvning bug‘lanishiga, filtratsiyaga va isrofgarchilikni kamaytirish uchun egat oralab sug‘orish texnologiyasi suvni tejashga imkon beradi.

Tomchilatib sug‘orishni qo‘llash quyidagi masalalarni yechishni talab qiladi:

• 
  texnologik jihatdan fermer xo‘jaliklari uchun (10-100ga) tomchilatib sug‘orishning oddiy tizimlarini yaratish va ishlab chiqish;
  

• 
  iqtisodiy jihatdan suvni tejash hisobiga suvchilarning mehnat haqini oshi-
  

rish;

• 
  tashkiliy jihatdan servis xizmatini, ehtiyot qismlarni yaxshilash, kadrlar malakasini oshirish zarur.
  

Katta nishablikli yerlarda egatda (O‘zPITI) polietilen plyonka (1-10 sm oraliqda, 6-8 mm teshilgan) ekranli sug‘orishni qo‘llash natijasida sug‘orish normasi 4510 m3/ga teng bo‘lgan, bug‘lanish kamaygan va mikrobiologik jarayon yaxshilangan, egatlab sug‘orishda 5840 m3/gani tashkil etgan. G‘o‘za hosildorligi 57,8 s/ga, egatlab sug‘orishda 38,6 s/ga bo‘lgan. Magnitlangan suv bilan tomchilatib sug‘orish esa, g‘o‘za hosilining 3-4 s/ga, makkajo‘xori donining 2-4 s/ga oshishiga olib kelgan.

O‘bo‘lib, shundan 3-3,5 mln. gektari haydaladigan va lalmi yerlardir. Yer davlat mulki bo‘lib, undan davlat tomonidan qabul qilingan «Yer» kodeksi va «Yer kadas-tri» to‘g‘risidagi qonunlarda belgilangan tartibda foydala-niladi. Yer fondidan foydalanishda fermerlarning haq-hu-

-45-

quqlari, ularga yer uchastkalari berish tartibi, yerni iqti-sodiy baholash va uning monitoringi ishlab chiqilgan.

O‘zbekistonda suv resurslari miqdori, suv bilan ta’minlanish manbalari berilgan bo‘lib, suvdan samarali foydalanishda SFUlarni tashkil etish yuqori samara berishi asoslangan. Fermer xo‘jaliklarini suv bilan ta’minlashda SFU-lar o‘rtasidagi munosabatlar ishlab chiqilgan.