A b d u m a jid m a d r a im o V g a V h a r fu z a IL o V a manbashunoslik

Mavzuni mustahkamlash uchun savollar
/. 
Bu davrga oid qanday tarixiy manbalarni bilasiz?
2. Bayoniy asarlarida ruslarning bosc/ini qanday tasvirlangan ?
3. Rus tarixchi lari Turkiston о ‘Ikasining ia b t etilishini qanday yoritganlar?
4. Turkistonning tarixi zamonaviy adabiyotlarda qanday yoritilgan ?
8 .5 . «Turkiston t o ‘plami»
9 -M A V Z U . S H O ‘R O D AV R I M A N B A L A R I
D arsning mazmuni: 
O 'z b e k is to n n in g s h o 'r o l a r h u k m r o n lik qilgan 
(1 917—1991) davriga oid m a n b a la r, u m u m iy xususiyatlari b ay o n etiladi.
Reja:
9.1. Asosiy siyosiy-ijtimoiy voqealar.
9.2. Rasmiy m anbalar.
9.3. D av r tarixi tadqiq o tlard a.
9.4. S h o ‘ro davri tarixi xorijiy olim lar asarlarida.
9.5. S h o 'ro davri tarixi z a m o n a v iy tadqiqotlarda.
250

---

Asosiy tushunchalar: 
Sovet, sho ‘ro, bolshevik, kompartiya, s ’yezd, dehqon,
ishchi, pioner, komsomol, partiya.
9.1. Asosiy siyosiy-ijtimoiy voqealar
Yaqin o 'tm is h im iz n in g sobiq sovet hokim iyati h u k m ro n lik qilgan davri 
m a m la k a tim iz tarixida o'zig a xos o ‘rin egallaydi. Bu davr, garchi tarixan 
qisqa b o ‘lsa-da, lekin o ‘zining m urakkabligi va ziddiyatliligi bilan ajralib 
turadi. 1917-yilning oktab rid a bolsheviklar z o ‘rlik bilan am a lg a oshirgan 
t o ‘ntarish sobiq Ittifoq xalqlari, shu ju m la d a n , 0 ‘zbekiston xalqlari tarixida 
s alk am 75 yil d a v o m etgan yangi m u sta m la k a c h ilik sahifasini boshlab 
berdi. N a tija d a c h o r m u stam lak ach ilik imperiyasi o 'r n in i «qizil im periya» 
egalladi. Yangi m u sta m la k a c h ilik zulm i ostida yashagan o ‘lka xalqlari 
b olsheviklar «sotsialistik tajribasi»ning b a r c h a m a s h ’u m m u sh k u lo tlarin i 
b o s h d a n kechirdilar. Eng achinariisi s h u n d a k i, respublikadagi ijtim oiy- 
siyosiy tarixiy ja r a y o n n in g o ‘ta m u ra k k a b va ziddiyatli kechishi k o 'p la b
q u r b o n la r berilishiga, m ad an iy va m a ’naviy y o ‘qotishlarga olib keldi.
O k t a b r t o 'n t a r i s h i d a n keyin 0 ‘z b e k is to n n in g T u r k is to n h u d u d id a
b o ‘lgan a n c h a g in a qismi Turkiston A v to n o m Respublikasi sifatida R S F S R
tarkibiga q o ‘shib olindi. 1924-yilda z o ‘raki o ‘tkazilgan m illiy -h u d u d iy
c h e g a ra lan ish natijasida O 'z b e k is to n S S R tashkil to p ib , S S R Ittifoqi 
tarkibiga kiritildi. S S R Ittifoqi o ‘z m o h iy a tig a k o ‘ra u n ita r ( q o 's h m a )
davlat edi. O q ib a td a O 'z b e k is to n t o ‘la -to 'k is M oskvaga q a r a m b o ‘lib 
qoldi. O 'z b e k is to n S S R faqat n o m ig ag in a m ustaqil edi. R espublikaning 
r a h b a r o rg a n la r i K o m p a r t i y a M a r k a z iy Q o ‘m ita si ( M Q ) va Ittifo q
h u k u m a ti t o m o n i d a n tay in la n a r, b in o b a rin , ularga b o ‘ysunardi. U lar 
respublika va u n in g xalqlari m a n fa a tla ri e m a s , balki Sovet Rossiyasi 
m a n f a a t l a r i y o 'l i d a siyosat y u rg iz is h g a m a j b u r e d ila r. 0 ‘z b e k is to n
xalqlarining suveren huquqlari asosida ularning tu b m anfaatlarini h im o y a
qilishga q a r a t i l g a n v a ta n p a r v a rlik kayfiyatidagi m illiy r a h b a r l a r n i n g
chiqishlarini m u stab id t u z u m g ‘oyat q a t ’iyat bilan b a r h a m toptirardi.
M u stab id t u z u m 0 ‘zbekistonni m u s ta m la k a sifatida o ‘z iskanjasida 
doim iy saqlab qolish va uni m etropoliyaning xom ash y o bazasi va m ahsulot 
bozori sifatidagi holatini y a n a d a m u s ta h k a m la s h g a intildi. B u n d ay siyosat 
o q ib a tid a re spublikaning iqtisodiy rivojlanishi bir t o m o n l a m a kechdi, 
u nin g qishloq x o ‘jaligi to b o ra k o ‘p roq paxtachilik y o 'n alish ig a ega b o ‘lib 
bordi, shu alfozda paxta yakkahokim ligi q a r o r t o p d i . O 'z b e k is to n sanoati, 
asosan qishloq xo'jaligi ehtiyojlariga xizm at qilishga y o ‘naltirilgan edi.
251

---

S anoatda qishloq xo'jaligi m ahsulotlariga dastlabki tarzda ishlov beradigan 
ta r m o q la r asosiy o ‘rinni egallardi. Respublika xom ashyosining pirovard 
mahsuloti Ittifoq sanoat markazlarida ishlab chiqarilar, binobarin, foydaning 
asosiy qismi h a m o ‘sha yerd a qolardi.
M arkazning 0 ‘zbekistondagi m ustam lakachilik siyosati respublikaning 
m a d a n iy rivojida h a m o 'z in in g yaqqol ifodasini topdi. G a rc h i, bu s o h a d a
b i r m u n c h a ijobiy siljishlarga erish ilg an b o 'l s a - d a , o 'l k a x a lq la rin in g
m a ’naviy hayoti t o 'l a - t o 'k i s o ‘z davrining h u k m r o n mafkurasi va siyosati 
t a ’siriga olindi, baynalm ilallik niqobi ostida respublikani ruslashtirishga 
intilish ro'y berdi. O 'z b e k xalqining milliy, m ad an iy qadriyatlari oyoqosti 
qilindi, o 'z b e k tili ikkinchi darajali tilga, rus tili esa davlat va asosiy 
m u o m a la tiliga aylantirildi.
D a r v o q e , M a r k a z n i n g b u n d a y m a f k u r a siyosati tufayli x a lq im iz
hayotining b a rc h a sohalariga p u tu r yetkazilganligini t a ’kidlash baro b arid a 
respublika tarixiy o ‘tm ish in in g sovet davrida h a m bir q a to r ijobiy ishlar 
qilinganligini aytib o 'tm a s lik noxolislik b o ‘lu r edi. Z ero , o ‘sh a yillarda 
xalqim izning fidokorona m e h n a ti bilan ko'plab zavod va fabrikaiar qurildi, 
m illionlab g e k ta r yangi y erlar o'z lashtirildi, k a tta -k a tta k an allar qazildi, 
q ish lo q x o ‘ja lig in in g m o d d i y - t e x n i k a negizi m u s t a h k a m l a n d i , u n in g
m ahsulotlari hajm i ortdi. O 'n l a r c h a oliy va o 'r t a maxsus o 'q u v yurtlari 
ochildi, ularda xalq xo'jaligining b a rc h a ta rm o q la ri u c h u n mutaxassislar 
tayyorlandi, u m u m t a ’lim m aktablari, h u n a r-te x n ik a bilim yurtlarining 
k e n g t a r m o g 'i tashkil etildi, k o 'p g in a m a d a n i y - m a ’rifiy m u a s s a s a la rb a rp o
q ilindi. N a t i j a d a a h o l i n i n g t a ’lim iv va m a d a n i y saviyasi osh d i. Bu 
yutuqlarning barchasiga m ustabid t u z u m davrida aytish odat bo'lib qolgan 
«partiyaning d o n o siyosati» tufayli em as, balki xalqim izning sadoqatli, 
fid o k o ro n a m e h n a ti tufayli erishildi.
Biroq, shuni a lo h id a t a ’kidlash joizki, o g 'ir va m ashaqqatli m e h n a t l a r
evaziga yaratilgan a n a shu m o d d iy boyliklar o'zb ek xalqi, uning farovonligi 
u c h u n xizm at qilm adi. A k sin ch a, bu m o d d i y - m a ’naviy boyliklar o 'z b e k
xalqini kam sitish, milliy g 'u ru rin i oyoqosti qilish, o'zligini u n u ttirish , 
k o m m u n i s t i k m a f k u r a n i y a n a d a k u c h a y t i r i s h u c h u n x i z m a t q ild i. 
O 'z b e k i s t o n h u d u d i d a b u n y o d e tilg a n k o r x o n a l a r (a y n iq s a , k im y o
k o m b in atlari), keragidan o rtiq c h a o'zlashtirilgan q o 'riq va b o 'z yerkir, 
qazilgan kanallar, qurilgan suv om borlari respublikaning ekologik ahvolini 
m u r a k k a b l a s h t i r d i , O r o l d e n g i z i n i n g q u r i b b o r i s h i n i t e z i a s h t i r d i ,
deh q o n ch ilik yerlari tarkibini o'zlashtirib yubordi, a tro f-m u h itn i, ichimlik
252

---

suvini zaharladi. M o d o m ik i s h u n d a y ekan, Sovet davlati «eksperimentlari» 
natijasida b a r c h a xalqlar bo sh ig a tu sh g a n fojialar va kulfatlarni, m u stab id
tu z u m , h u k m r o n partiya t o m o n i d a n sovet xalqlariga qarshi olib borilgan 
z o 'ro v o n lik va g ‘ayriinsoniy siyosatni h e c h q a c h o n o q lash m u m k i n emas.