A b d u m a jid m a d r a im o V g a V h a r fu z a IL o V a manbashunoslik

4 .3 .6 . Turli masalalar haqidagi hujjat, farmon va maktublar
Yer-suv, Juybor xojalarini soliq va jarimalardan ozod qilish, ularga 
tegishli yerlarga Vaxsh daryosidan suv chiqarish uchun turli viloyatlardan 
hasharchilarni safarbar qilish, oidi-sotti haqida berilgan farm onlar va 
Juybor xojalariga j o ‘natilgan maktublar, masalan, shayboniy sultonlarining 
A b d u lla x o n s o n i y d a n sh ik o y at qilib J u y b o r xojalarig a y u b o rg a n
arznomaiari, K oshg'a r va Badaxshon hukmdorlarining xoja M uham m ad 
S a ’d (1531 — 1532—1589) no m ig a y o i l a g a n m a k tu b la ri B ad rid d in
Kashmiriyning “ Ravzat ar-rizvon” asarida ham ko‘p keltirilgan.
Shuni alohida t a ’kidlab o'tish kerakki, asar muallifining o ‘z so'zlariga 
qaraganda, uning q o l i d a xoja M uham m ad Islom bilan xoja M uham m ad 
S a’d nomiga kelgan jami maktublar soni 500 dan ortiq b o lg a n . S hundan 
u o 'z asariga 132 m aktubni kiritgan. M aktublar shayboniy sultonlar 
M uh am m ad Amin Sulton, Xudoyberdi Sulton, Juvonm ard Ali Sulton, 
Kepak Sulton, D inm uham m ad Sulton, Xusrav Sulton, Abulquddus Sulton
38

---

vji
boshqalarga tegishli b o ‘lib, ulardan mamiakatdagi beqarorlik va ur- 
yiqitlaming avj oiib ketganligi, soliq va jarimalarning haddan ortiqligi va 
soliq yig'uvchilarning zulmi tufayli raiyat ahvoli og‘irlashib ketganligi, 
xon tarafidan q o ‘yilgan am aldorlarning zulm idan shikoyat qilinadi.
Masalan, Sulton S a’idxon (1530—1533)ning inisi Xuboyberdi Sultonga 
tcgislili bir xatda, xususan bunday deyilgan: “ Q o ‘shhokimiyat orqasida 
Shayxin va Ofarinkent tum anlari xalqi Buxoro va Miyonqol taraflarga 
ko'chib ketdi” . M aktub oxirida Xudoyberdi Sulton Xoja Islom dan ularni 
vatanlariga qaytarishda k o ‘m ak berishiarini iltimos qiladi. Sulaym on 
Sultonning o ‘g ‘li M a h m u d Sultonning Xoja S a’dga yo ‘llagan maktubi 
ham e ’tiborga molikdir. M aktubda Sulton Abdullaxon tarafidan o'ziga 
otaliq1 etib tayinlangan Xushimbiy ustidan shikoyat qiladi. Maktubdan 
m a ’lum bo'lishicha, otaliq sultonga tegishli ha m m a narsani, xususan 
davlat ishlari va m ulkidan keladigan barcha darom adni egallab olgan. 
Masalan, har yili xirojdan to'planadigan 30 ming xoniydan sultonga bir 
chaqa ham bermay q o ‘ygan.
Mazkurasarda, uning beshinchi bobida, Hindiston, Koshg'ar, Turkiya 
va Eron podshohlari tarafidan Juybor xojalariga yuborilgan maktublarning 
nusxalari keltirilgan. Masalan, Koshg'a rxoni Abdurashidxon, M uham m ad 
Quraysh Sulton va Badaxshon hukmdori temuriyzoda Sulaymonshohning 
maktublarida mamlakatning ichki ahvolidan va Balx xonlarining tazyiqidan 
shikoyat qilinadi.
XVI asrda o ‘tgan xurosonlik yozuvchi Zayniddin Vosifiyning “ Badoyi’ 
u l-v o q o y i’” ( “ Ajoyib v o q e a la r” ) degan m e m u a r asarida shayboniy 
hukmdorlarning maktublari, fathnom alari va yorliqlaridan b a ’zilarining 
nusxalari ilova qilingan. Masalan, ulardan ikkitasida shayboniy sultonlar 
Ubaydullaxon, Jonibek Sulton va boshqalarning 1512-yili temuriyzoda 
B oburning N ajm i soniy boshliq E ron (qizilbosh) askarlari ustidan 
q o z o n g a n g ‘a l a b a s i va o ' s h a U b a y d u l l a x o n n i n g K o s h g ‘a r xoni 
Abdurashidxon bilan ittifoqda qozoq sultonlari ustidan qozongan g ‘alabasi 
munosabati bilan M ovarounnahrning barcha viloyatlari, Koshg‘ar va 
boshqa mamlakatlarga yuborgan fathnomalari bor.
M a z k u r a s a rd a T o s h k e n t xoni N a v r o ‘z A h m a d x o n - B a r o q x o n
tomonidan berilgan bir hujjat, vorlig1 diqqatga sazovordir. Hujjatda mazkur 
xonning Sayyid S h a m s u d d in M u h a m m a d Kurtiy sadrga viloyatda, 
Toshkent viloyatidagi barcha konlar suyurg'ol1 qilib berilgani aytilgan.
1 O t a l i q — T e m u r i y l a r , S h a y b o n i y l a r , A s h t a r x o n i y l a r va M a n g ' i t l a r d a v l a t i d a e n g oliy 
m a n s a b . U l a r s h a h z o d a l a r b a l o g ' a t g a y c t g u n l a r i c h a u l a r n i n g m o l - m u l k i v a h o k i m i y a t i n i
id o r a qilganl ar.
39

---

Va yana nomi tilga olingan sadrga ushbu viloyatda yangidan o'zlashtirilgan 
barclia yerlar mulk sifatida in’om qilib berilgani aytilgan.
Huquqiy hujyatlar, yorliqlar “ Ravzat ar-rizvon” kitobida ham bor. 
Ulardan b a ’zilarini qayd etamiz.
1) Abulg‘oziy Abdulla Bahodirxonning 1579-yilgi farmoni. Unda Hisor, 
Dehi nav — Denov, Kubodiyon va shahri safoning hokimlari — arbobon 
va kalontaronga xoja S a’dga tegishli yerlarni sug‘orish uchun Vaxshdan 
chiqarilayotgan ariqni qazish ishlariga 10 ming ishchi, mardikor yuborish 
majburiyati yuklatilgan.
2) M az kur xon n in g j o ‘yboriy xojalaridan xoja S a ’dga T o sh k en t 
yaqinidagi Zax ariqni tortiq qilingani haqidagi 1583-yilgi farmoni.
3) Toshkent hokimi Abdulquddus Sultonning Zax ariq atrofidagi 
yerlarni xoja S a’dga suyurg'ol qilib berilgani haqidagi va o ‘sha yerlarni 
barcha soliq va jarimalardan ozod qilingani, uning yerlarida ishlash uchun 
ishchi, koranda yuborish haqidagi farmoni.
4) Abulg‘oziy Abdulla Bahodirxonning hazrat xoja Sa’dning Marvi 
shohijahon viloyatidagi barcha yer-suvi va boshqa mulkini uning faqat bir 
o ‘ziga tegishli ekanligini va uni mol-u jihot, muqarrariy, tarh, sabon2 va 
boshqa soliqlardan ozod etilganligi haqidagi 1578-yil avgustdagi farmoni.
5) Abulg‘oziy Abdulla Bahodirxon tarafidan mulla M uham m adbiy 
nomiga berilgan 1585-yil aprel oyidagi yorlig*. Unda Hisor viloyatining 
hokimlari unga xoja Sa’dning mazkur viloyatdagi yerlarni sug‘orish uchun 
Vaxsh daryosidan chiqarilayotgan nahrni qazish ishiga 10 ming ishchi, 
m ard ik o r t o ‘plab berishlari va nom i zikr etilgan a m irn in g b arch a 
ko'rsatmalarini so‘zsiz bajarishlari zarurligi aytilgan.
6) Abulg‘oziy Abdulla Bahodirxonning xoja Kalonga, xoja S a’dga 
Yazd va Isfahon viloyatlaridan yer-suv in’om qilish — darubast haqidagi 
1588-yil oktabr-noyabr oyidagi farmoni.
7) Abulg‘oziy Abdulla Bahodirxonning xoja Sa’dning suyurg'ol yerlarini 
o ‘g ‘illari xoja Tojiddin bilan xoja Abdurahim o ‘rtasida taqsimlash va bu 
yerlarni soliq va jarim alardan ozod qilish t o ‘g ‘risidagi 1590-yil yanvar- 
tevral oylaridagi farmoni.
8) Abulg‘oziy Abdulla Bahodirxonning xojaTojuddin Hasanning Marv 
viloyatidagi yer-suvini barcha soliq va jarimalardan ozod qilish to ‘g‘risidagi 
1590-yil fevral-mart oylaridagi farmoni.
Yurtimiz tarixiga oid hujjatlarni o'rganish va ilmiy tadqiqotlarga tadbiq
1 S u y u rg ' o l — d a v la t o l d i d a g i k a tta x i z m a t l a r u c h u n b e rilg a n y c r -s u v , mulk.
! S a b o n — hosil b a y r a n i i , s a b o n t o ' y n i o 'I k a z i s h u c h u n a h o l i d a n o l i n a d i g a n y i g 'i m , s a b o n
t o ‘y xar ajatlari.
40

---

etish hali talab darajasida emas. Bu ishni kuchaylirish lozim, chunki 
bularsiz tarixni, ayniqsa uning ijtimoiy-iqtisodiy m uam m olarini o'rganib 
bo 'lm a y d i. Bizning fikrim izcha, en g avvalo, ularni ilmiy tavsiflab, 
katalogiarini nashr qilish zarur.*