A b d u m a jid m a d r a im o V g a V h a r fu z a IL o V a manbashunoslik

5.3.6. «Ulusi arba’-yi Chingiziy»
“ Ulusi a r b a ’-yi C h in g iziy ” ( “ C hingiziylar t o 'r t ulusi” (tarixi) yoki 
“ Tarixi a r b a ’ u lu s” ( “T o 'r t ulus tarixi” ) nom li asar asosiy m ualliflaridan 
biri, u n in g yaratilish tashabbuskori XV asrda o 'tg a n buyuk olim , yirik 
davlat arbobi, S h o h r u h M irz o n in g o 'g 'li M u h a m m a d T a r a g 'a y M irzo 
Ulug'bekdir. U 1394-yil 22-m artda A m ir T e m u rn in g I roq va Ozarbayjonga 
qilgan navbatdagi besh yillik h arb iy yurishi vaqtida S ultoniya sh ah rid a, 
E r o n O z a r b a y jo n id a tu g 'ilg a n . A m i r T e m u r s aro y id a h u k m s u rg a n
a n ’an a g a k o 'ra , s h a h z o d a S o h ib q iro n n in g katta xotini S aro y m u lk x o n im
— Bibi x o n im n in g tarbiyasiga topshiriladi. O ra d a n bir yii ch a m a si vaqt 
o 'tg a c h , 1395-yili A m i r T e m u r S aroym ulk xo n im va nabirasini S h o h ru h g a 
q o 'sh ib S a m a rq a n d g a jo 'n a ta d i.
1398-yili U lu g 'b e k k a m a s h h u r qissaxon, sh o ir va olim , shayx O r if
Ozariy (1382—1462) m uallim etib tayinlandi va u dastlabki asosiy t a ’limni 
a n a shu ajoyib in sondan oldi. S h a h z o d a A m ir T e m u r n in g bir q a to r harbiy 
harakatlarida, 1399— 1404-yillari Turkiya va Surivaga qarshi o 'tk azilg an
y u rish d a , 1404— 1405-yili X itoyga qarsh i u y u s h tirila y o tg a n y u ris h d a
q atnashdi.
A m i r T e m u r 1405-yil 18-fevralda vafot etgach, M o v a r o u n n a h r t a x t i n i
20 0

---

nabirasi Xalil S u lto n z o ‘rlik bilan egallab oldi. Bu v a q td a U lu g ‘bek otasi 
S h o h r u h x iz m a tid a b o 'ld i. 1409-yili Xalil S u lto n o ' z am irlari t o m o n i d a n
a s ir o l i n g a c h , S h o h r u h X u r o s o n d a n M o v a r u n n a h r g a k e lib , M ir z o
U lu g 'b e k n i M o v a r o u n n a h r va T u rk is to n h o k im i etib tayinladi. U 1449- 
yilning 2 5 - o k ta b r ig a c h a bu m a m la k a tn i b oshqardi.
M irz o U l u g 'b e k yirik davlat arbobi, sa rk a rd a edi. L ekin, u b u y u k
o lim va i l m - f a n h a m d a m a d a n i y a t h o m iy si s ifatid a te n g i y o ' q edi. 
S a m a r q a n d u n i n g d a v r i d a S h a r q n i n g y irik i l m - f a n va m a d a n i y a t
m a rk a z la rid a n biriga aylandi.
M irzo U lu g 'b e k ikki yirik a sa r yaratdi. Biri “ Ziji ja d id i k o 'r a g o n iy ” 
( “ K o 'ra g o n iy n in g yangi a s tr o n o m ik ja d v a li” ) b o 'lib , 1437-yili yaratilgan 
k ito b d a ilmi n u ju m n in g nazariy va a m a liy m asalalari q a m r a b olingan, 
o 's h a davrdagi en g yuksak ilm iy ja s o ra t hisoblangan.
O lim n in g ikkinchi asari “ Ulusi a r b a ’-yi C h in g iz iy ” bo 'lib , u n d a X I I I —
X IV a s r la r d a M o ' g ' u l im p e riy a s i ta r k ib ig a k ir g a n m a m l a k a t l a r n i n g
ijtimoiy-siyosiy tarixi qisqa ta rz d a b a y o n etilgan. K itob 1425-yildan keyin 
tugallangan.
“Tarixi a r b a ’ u l u s ” m u q a d d i m a va yetti b o b d a n iborat. M u q a d d i-
m a d a o 'r t a a srlard a tarix ch ilar o 'r ta s id a h u k m su rg an a n ’a n a g a k o 'ra , 
ta ngri ta o lo va u n in g elchisi M u h a m m a d p a y g 'a m b a r avlodlari s h a ’niga 
a y t i l g a n h a m d va n a ’t ( m a q t o v l a r ) , O d a m a t o n i n g y a r a t i l i s h i va 
is lo m iy a td a n avval o 't g a n p a y g 'a m b a r l a r , t u r k l a r n i n g afso n av iy o t a -
b o b o l a r i h i s o b l a n g a n Y o fa s ibn N u ll va u n i n g f a r z a n d i T u r k x o n ,
sh u n in g d e k , t u r k - m o 'g ' u l qabilalari va C h in g iz x o n tarixi b a y o n etilgan.
I b o b d a T u r k x o n ibn Yofas va u n in g T u rk is to n z a m in id a p o d sh o h lik
qilgan avlodi A buljaxon, D ib o k u y x o n , K u y u k x o n va bo sh q alar, ta ta r- 
m o 'g 'u l va tu rk qavm lari va u la rn in g p o d s h o h la ri tarixi b a y o n etilgan.
II b o b t u r k - m o 'g ' u l xalqlarining afsonaviy o n asi A langkuva va u n d a n
tarqalgan avlod, yani p o d s h o h la r B uzu n jo n q o o n , B uqoxon, D u tim e n x o n , 
Q o b u lx o n va b o s h q a la r tarixi bay o n in i o 'z ichiga oladi.
K ito b n in g III b o b id a C h in g iz x o n tarixi b a y o n etilgan.
IV b o b U lug' yurt, yani M o 'g 'ilis to n va S him oliy X itoyda h u k m ro n lik
qilgan C h in g iz x o n vorislari tarixiga b a g 'sh la n a d i.
V b o b C h in g iz x o n n in g t o 'n g ' i c h o 'g 'li J o 'ji x o n n aslidan b o 'lg a n 33 
x o n n in g D ashti q ip ch o q d a g i h u k m ro m lig i bay o n etilgan.
VI b o b d a Elxoniylar, y a ’ni Eron h a m d a O z a rb a y jo n n in g X I I I —X IV
asrlardagi tarixidan b a h s yuritiladi.
VII b o b d a C h i g 'a t o y ulusining, K o sh g 'a r, Y ettisuv, M o v a r o u n n a h r , 
S him oliy A fg'o niston hududidagi XI11—XIV asrlardagi tarixi talqin etilgan.
201

---

Shuni h a m aytish kerakki, m u a llif m a z k u r ulusda h u k m ro n lik qilgan h a r 
bir h u k m d o r xon ustida qisqa va alohida-alohida to'xtalib, ularning davrida 
sodir b o 'lg a n voq ealard an eng m u h im la rin i bayon etgan.
“Tarixi a r b a ’ u lu s” asarining ayrim qismlari, xususan u n in g t o 'r tin c h i 
q i s m i , k o ‘p j i h a t d a n S h a r a f u d d i n Ali Y a z d i y n i n g “ M u q a d d i m a y i
Z a f a r n o m a ” siga o 'x s h a b k e ta d i. L e k in , U l u g 'b e k asari b i r m u n c h a
m u k a m m a l d i r . B u n d a n ta s h q a ri, u n d a t o ‘rt ulus o 'r ta s id a g i siyosiy 
m u n o sa b a tla r, “ o 'z b e k ” e tn o n im in in g kelib chiqish vaqti xususida h a m
q im m a tli m a ’lum otlarni u ch ra ta m iz .
U s h b u k i t o b n i n g fa q a t q i s q a r tir ilg a n t a h r i r i n i n g t o ' r t m o ' t a b a r
q o 'ly o zm asi b izgacha yetib kelgan. U la rn in g ikkitasi Angliyada, bittasi 
H in d is to n d a va to 'r tin c h i nusxasi A Q S h d a saq la n m o q d a .
M irzo U lu g 'b e k tarixiy asarining inglizcha taijim asi 1838-yili Mayls 
t o m o n i d a n A ngliyada c h o p etilgan. O 'z b e k c h a taijim asi B .A h m e d o v , 
M .H a s a n iy va N .N o r q u lo v la r to m o n i d a n bajarilib, 1994-yiIi T o s h k e n td a
c h o p etildi.
“Tarixi a r b a ’ u lu s” M drkaziy Osiyo, O 'z b e k is to n va Q o z o g 'is to n n in g
X I I I —X IV asrlardagi tarixini, ayniqsa C h ig 'a to y ulusi tarixini o 'rg a n is h d a
m u h im m a n b a la r d a n biri vazifasini o 'ta s h i m u m k in .