A b d u m a jid m a d r a im o V g a V h a r fu z a IL o V a manbashunoslik

5.3 .7. «M atla’ u s-sa’dayii va majma’ ul-bahrayn»
“ M a tla ’ u s-sa ’dayn va m a j m a ’ u l - b a h r a y n ” ( “ Ikki saodatli y u ld u zn in g
chiqish joyi va ikki azim d ary o n in g qo'shilish yeri” ) nom li yirik tarixiy 
asar muallifi o 'z davrining yirik dip lo m ati va tarixchi olimi A b d u ra z z o q
S a m a r q a n d i y d i r . U n i n g t o 'I i q ismi K a m o l u d d i n A b d u r a z z o q ibn 
Jalo lu d d in Is’h o q S a m a rq a n d iy (1413—1482) b o'lib, Hirotdagi badavlat 
va nufuzli x o n a d o n la rn in g biriga m an su b d ir. T arixchining otasi S h o h r u h
h u z u rid a qozi askar va im om lik lavozim ida turgan. A b d u ra z z o q yaxshi 
o 'q ib , fiqh, tafsir, hadis, arab tili, g 'a zal va tarix ilmlarini puxta egallagan 
o 'z z a m o n a s in in g yetuk olim larid an biri b o 'lib yetishdi.
A b d u ra z z o q S a m a rq a n d iy 1438-yili o 'z in in g qozi A z iz u d d in n in g arab 
tili gram m atikasining b a ’zi masalalari, yuklam a va olm oshni tadqiq etuvchi 
“ Risolayi A z u d iv a ” kitobiga b a g 'ish lan g an sharhini yozib ta m o m la d i va 
uni Shoh ru h g a taqdim qildi. H u k m d o r asar bilan tanishib va yosh olimdagi 
ulkan salohiyatni ko'rib, uni saroy xizm atiga, devoni inshoga tayin qildi. 
Shu vaqtdan boshlab to 1463-yilga q a d a r A bdurazzoq S am arqandiy dastlab 
S h o h ru h , s o 'n g ra A bulqosim Bobur ( 1 4 5 1 - 1 4 5 7 ) va boshqa T e m u riy
s h a h z o d a la rn in g saroyida xizmat qildi.
A b d u r a z z o q S a m a r q a n d i y k o ' p r o q x o rijiy d a v l a t l a r b i l a n o lib
202

---

boriladigan d ip lo m atik yo zish m alam i hozirlash, sh u n in g d ek elchilik ishlari 
bilan m ash g 'u l b o 'lg a n . M a s a la n , u S h o h r u h davrida 1441-yili J a n u b iy
H in d isto n g a elchi qilib yuboriladi. Kolikut sh a h rid a h a m d a V ijayanagar 
rojaligida b o'lib o ra d a n ikki yil o 'tg a c h , 1444-yilning 27-d ek ab rid a Hirotga 
qaytib keladi. M a z k u r elchilik T e m u r iy la r d avlatining H i n d i s t o n bilan 
b o 'lg a n m u n o s a b a tla r in i m u s t a h k a m l a s h va riv o jlan tirish d a k a tta rol 
o 'y n a y d i. A b d u ra z z o q S a m a r q a n d iy H in d is to n safari v a q tid a k o 'r g a n -
bilganlarini to 'p la b , b ir xotira sifatida yozib q o ld irg a n va b u m a ’lu m o t 
T e m u r iy la r davlati bilan H in d is to n n in g o 's h a vaqtlardagi ijtimoiy-siyosiy 
ahvoli, ay n iq sa H in d is to n n in g ijtim oiy va m a d a n iy h a y o tin i o 'rg a n is h d a
katta o 'r i n tutadi.
A b d u r a z z o q S a m a r q a n d i y 1447-yili S h o h r u h n i n g to p s h ir ig 'i bilan
G ilo n g a b ordi va u n in g h o k im i a m i r M u h a m m a d bilan m u z o k a r a la r olib 
bordi. O 's h a yili u Misrga elchi qilib tayinlandi, lekin S h o h r u h n in g (1447- 
yil 1 2-m art) vafoti tufayli bu t a s h r if am a lg a o s h m a y qoldi.
A b d u r a z z o q S a m a r q a n d i y A b u l q o s i m B o b u r x i z m a t i d a b o ' l g a n
kezlarida u n in g harbiy y urishlarida, m asalan , 1458-yili M o z a n d a r o n va 
1454-yili S a m a rq a n d ustiga qilgan yurishlarida qatnashdi. 1458-yili H irotni 
egallagan S u lto n A bu S a ’id M irz o uni 1463-yili S h o h r u h x o naqosiga 
shayx qilib tayinladi va A b d u ra z z o q S a m a r q a n d iy u m r in in g oxirigacha 
o 's h a m a n z ild a istiqom at qilib, asosan ilmiy ish bilan m a s h g 'u l bo 'ld i.
A b d u ra z z o q S a m a r q a n d i y yirik tarixnavis o lim sifatida h a m n o m
qoldirdi. U E ro n , O 'r t a O siyo va O 'z b e k is to n n in g X IV —XV asrlardagi 
i j t i m o i y - i q t i s o d i y va m a d a n i y h a y o t i d a n , s h u n i n g d e k , T e m u r i y l a r
davlatin in g q o 's h n i m a m la k a tla r H in d is to n , X itoy va b o s h q a la r bilan 
iqtisodiy, siyosiy va m a d a n iy aloqalari tarix id an bahs yurituvchi “ M a t l a ’ 
u s - s a ’d a y n va m a j m a ’ u l - b a h r a y n ” d e b ataluvchi asari bilan m a s h h u r
bo 'ld i. Kitob 1467— 1470-yillar o ra sid a y a k u n lan g an .
“ M a t l a ’ u s - s a 'd a y n ” ikki q ism — d a fta rd a n iborat: 1) Elxon A bu 
S a ’id (1316—1335) davridan to A m ir T e m u r n in g vafoti va Xalil Su lto n n in g
S a m a r q a n d taxtiga o 'tirish ig a c h a , y a ’ni 1405-yilgacha b o 'lg a n d a v r tarixi 
va 2) S h o h r u h n i n g 1405-yili H i r o t d a T e m u r iy la r im p e riy a sin in g oliy 
h u k m d o ri deb e ’lon qilinishidan to T e m u r iy A bu S a ’id n in g 1469-yili 
o'ld irilish ig ach a b o 'lg a n tarixi. A sarn in g 1427-yiIgacha b o 'lg a n davrni 
o 'z ichiga olgan qismi kom pilyatsiya b o 'lib , Hofizi A b ru n in g “ M a j m u ’ 
a t- ta v o rix ” kitobi asosida yozilgan.
A sarda v o q ealar x ronologik ta rtib d a, yilma-yil b a y o n qilingan. Bu 
hoi k ito b d an foydalanishda katta q ulayliklar tu g 'd ira d i, albatta.
“ M a t l a ’ u s - s a ’d a y n ” n in g q o ' l y o z m a n u s x a la ri S a n k t - P e t u r b u r g ,
203

---

T o s h k e n t, D u s h a n b e va Angliya, Fransiya, H in d isto n , E r o n va b o s h q a
m a m la k a tla rn in g k u tu b x o n alarid a s a q la n m o q d a .
A sarning ikkinchi daftari m a tn i M u h a m m a d S h a f e ’ t o m o n i d a n 1941 
va 1949-yillari L o h u r shahrida c h o p etilgan.
A b d u razzo q S am arq a n d iy n in g H in d isto n g a qilgan safari b a y o n etilgan 
qismi h a m d a ikkinchi daftarn in g 1405— 1427-yillar voqealarini o ‘z ichiga 
olgan b irinchi qism -juz A .O 'rin b o y e v to m o n i d a n o ‘zbek tiliga ta rjim a
qilinib, 1960 va 1969-yillari c h o p etilgan.
“ M a t l a ’ u s -s a ’d a y n ” asarining ikkinchi qismi, xususan u n in g 1427— 
1469-yillar voqealarini o ‘z ichiga olgan qismi yangi bo'lib, Eron, M arkaziy 
Osiyo va 0 ‘zb e k isto n n in g shu dav r ichidagi ijtim oiy-siyosiy tarixi va 
m a d a n iy hayotini o 'rg a n is h d a asosiy m a n b a vazifasini o'tay d i.