A b d u m a jid m a d r a im o V g a V h a r fu z a IL o V a manbashunoslik

6 .2 .5 . «Tarixi Rashidiy»
“Tarixi Rashidiy” (1544— 1546-yillarda Kashmirda yozilgan) nomli mashhur 
asar muallifi Bobuming kichik xolavachchasi Mirzo M u h a m m a d H aydar 
bo'lib, uning ota-bobolari O 'rtubu, Po'lodchi, Xudoydod, Said A hmad, Sonsiz 
Mirzo, M u h a m m a d Haydar, M u h a m m a d Husayn tu rklashgan m o 'g 'u l 
urug'laridan dug'lot (m o 'g 'u lch a “d o g 'o lo t” - cho'loq) qabilasiga mansubdir. 
Ular M o'g'uliston xonlari, C hig'atoylar davrida ulusbegi, Koshg'ar hokimi 
lavozimida tuiganlar. Olimning otasi a m ir M u h a m m a d Husayn bir vaqtlar 
Andijonda Umarshayx Mirzo, so'ngra Toshkent hokimi Sulton M ah m u d x o n
(1487—1508) xizm atida bo'lgan. U 1495— 1503-yillarda ana shu Sulton 
M ahm udxon nom idan O 'ratepani idora qilgan.
1503-yili S u lto n M a h m u d x o n va S u lto n A h m a d x o n Axsi atro fid a 
Shayboniyxon qo'shinlari to m o n id a n t o r - m o r keltirilgani va asir olinganini 
eshitib, a m ir M u h a m m a d H u say n Q o ra te g in g a , u n d a n Q u n d u z , s o 'n g
H irotga, S u lto n H u say n hu zu rig a q o c h ib bordi. M u h a m m a d H u say n
k o 'p o 't m a y K obulga, B o b u r M irzo huzuriga keldi. 1507-yiigi Boburga 
q a r s h i f i t n a d a a y b l a n i b , y a n a H i r o t g a q o c h i b b o r d i . 1 5 0 8 - y i l i
S h ay b o n iy x o n n in g am ri bilan M u h a m m a d H usayn qatl etilgan.
M u h a m m a d H a y d a r 15 0 0 - y i I d a T o s h k e n t d a t u g ' i l d i . O t a s i
213

---

o'ldirilganidan keyin. M u h a m m a d Husaynga sodiq k is h ila ru n i b ir m u n c h a
vaqt Buxoroda asradilar, s o 'n g B adaxshonga olib borib qarin d o sh i S u lto n
U v a y s M i r z o n i n g ( X o n M i r z o d e b a t a l g a n ) q o ' l i g a t o p s h i r d i l a r .
M u h a m m a d H a y d a r keyineha K obulga keldi va Bobur x izm atid a 1512- 
yilgaeha bo'ldi. 1512-yil kuzida u A ndijonga, S u lto n S a ’idxon huzuriga 
keldi va u bilan qo'sh ilib K oshg'a rga ketib qoldi. S u lto n S a ’idxon k o 'p
o 't m a y bu yerda A b u b a k r d u g 'lo t ustidan g 'a la b a q o z o n d i va K o s h g 'a r
h a m d a Y o rk an d n i q o 'lg a kiritishga muvalTaq bo 'ld i.
M u h a m m a d H a y d a r 1533-yilgacha, y a ’ni S u lto n S a ’idxon vafotiga 
q a d a r , u n i n g x i z m a t i d a b o 'l d i . D a s tla b x o n z o d a A b d u r a s h i d x o n g a
tarbiyachilik — otalik qildi, s o 'n g yirik harbiy b o 'l in m a la rg a q o 'm o n d o n l i k
qildi va x o n n in g Badaxshon, Lodak, Kofiriston va T ibet ustiga qilgan 
harbiy yurishlarida faol ishtirok etdi.
Otasi o 'r n i g a taxtga o 'tirg a n A b d u ra sh id x o n (1533—1570) d u g 'lo t 
amirlarini t a ’qib ostiga oldi, ularning b a ’zilarini qatl etdi. Bularning orasida 
M u h a m m a d H a y d a r n i n g t o g ' a s i S a i d M u h a m m a d m i r z o v a
qarindoshlarining ko'pchiligi b o r edi. T ibetda b o 'lg an M u h a m m a d H a y d a r 
b u n d a n x a b a r t o p i b , Badaxshon tarafga qoch d i va k o 'p m a s h a q q a tla r d a n
keyin K obulga, B o b u r M irz o n in g o 'g 'illa rid a n K o m r o n M irzo huzuriga 
keldi, s o 'n g u y e rd a n Agraga, H u m o y u n p o d s h o h h uzuriga b o rd i va 
u ning x izm atiga kirdi.
M u h a m m a d H a y d a r 1541-yili, H u m o y u n n in g harbiy yordam i bilan 
Kashmirni bo'ysundirdi va u yerda qariyb 10 yil hukm ronlik qildi. U 1551- 
yili tog'lik qabilalaming biri bilan bo'lgan to'qnashuv paytida halok bo'ldi.
M u h a m m a d H a y d a r z a m o n a s in in g o 'q im is h li va keng m a ’lum otli 
kishilaridan edi. B oburning guvohlik berishiga q a ra g a n d a , u d u ru stg in a 
shoir, xattot, rassom , shuningdek, nayza va k a m o n yasovchi usta b o 'lg a n . 
M u h a m m a d H a y d a rn in g bizning z a m o n a m iz g a c h a ikki yirik asari yetib 
kelgan. B ulardan biri “J a h o n n o m a ” deb atalib, ertak ta rz id a yozilgan. 
Uning yagona qo'lyozm asi G e rm an iy an in g Berlin shahri kutubxonalaridan 
birida s a q la n m o q d a .
O lim n in g ikkinchi yirik va m a s h h u r asari “Tarixi R ashidiy” dir. Kitob 
ikki q isrn, d a f t a r d a n ib o ra t b o 'l i b , b ir in c h i q i s m i d a M o ' g ' u l i s t o n
xalqlarining tarixi T u g 'lu q T e m u r (1348— 1363)dan to A b d u rash id x o n n in g
taxtga o'tirg u n i (1 5 3 3 -y .)g ach a b o 'lg a n davrni o 'z ichiga oladi.
A sarning b irinchi daftari turli n aq l-riv o y atlar, sh u n in g d e k , Y oqut 
Hamaviyning “ M o 'ja m u l-buldon” , Juvayniyning “Tarixi ja h o n k u sh o y ” , 
Rashiduddinning “J o m e ’ ut-tavorix” , Jam ol Qarshiyning “ M ulhaqot us- 
su ro h ” , Sharafuddin Ali Yazdiyning “ Z a fa rn o m a ” , Mirzo U lug'b ekning
214

---

"Tarixi a rb a ’ ulus” va nihoyat, A bdurazzoq S am arqandiyning “ M a tla ’ us- 
tm’d a y n ” kitoblaridagi m a ’lu m o tla r asosida yozilgan. Lekin, u n d a h a m
Markaziy Osiyoning X IV —XV asrlardagi ijtimoiy-siyosiy hayotiga oid yangi, 
asl nusxada bo'ladigan m a ’lu m otlar ko‘p. Qolaversa, birinchi daftar Koshg‘ar, 
O ozog'iston, shuningdek, M o v a ro u n n a h r va Turkistonning X IV —XVI asr 
boshlaridagi siyosiy tarixini m u k a m m a l qam rab olishi bilan qimmatlidir.
Ikkinchi d a fta r b irin c h is id a n keskin farqli o ‘laroq, esdalik, xotiralar 
ta rzid a yozilgan b o ‘lib, K o sh g ‘ar, M o v a r o u n n a h r , A fg 'o n is to n h a m d a
S h i m o l i y H i n d i s t o n n i n g XVI a s r n i n g b i r i n c h i y a r m i d a g i t a r i x i n i
o ’rganishda asosiy va q im m a tli m a n b a la r d a n hisoblanadi.
M u h a m m a d H a y d a r va u n in g “Tarixi R a sh id iy ” asari o 't g a n asrning 
o 'r ta la r id a n beri ilm iy ja m o a tc h ilik n in g d i q q a t - e ’tib o rin i jalb etib keladi. 
U n in g ayrim qism lari u y g 'u r , o 'z b e k va rus tillariga tarjim a qilingan. 
A sarning qisqartirilgan inglizcha tarjimasi b o 'lib , 1895-yili L o n d o n d a
n a s h rd a n c h iq q a n . A .O 'rin b o y e v , R.Jalilova va L .E p ifan o v a ruschaga 
tarjim a qilib, so 'z b o sh i va z a r u r izo h lar bilan, 1996-yili T o s h k e n t d a c h o p
etgan. Kitob q o z o q tiliga h a m tarjim a qilib n a s h r etilgan.
“ Tarixi Rashidiy” asarining qo'lyozmalari Sankt-Peterburg, Toshkent, 
shuningdek, ko'p gina xorijiy mamlakatlarning kutubxonalarida saqlanmoqda.