A b d u m a jid m a d r a im o V g a V h a r fu z a IL o V a manbashunoslik

6.2 .4 . «Habib us-siyar»
“ Habib us-siyar fi a xbor afrod u l-b a sh a r” (“ In so n xabarlari va fardlarida 
d o 's t n i n g tarjim ai h o l i ” ) nom li m a s h h u r tarixiy asar muallifi G 'iy o s id d i n
X o n d a m ir d ir ( 1 4 7 5 - 1 5 3 5 ) . U n in g t o 'l i q ismi G 'i y o s id d i n M u h a m m a d
ib n x o j a B u r x o n i d d i n d i r . O t a s i x o j a H u m o m i d d i n M u h a m m a d
T e m u r iy la r d a n S u lto n M a h m u d M irzo (1 4 5 9 —1494-yillari C h a g 'o n iv o n , 
l l u t t a l o n , Q u n d u z , B ag 'lo n va B a d a x sh o n h o k im i) n in g vaziri bo'lgan. 
O n a ta rafid an tarixchi M u h a m m a d M irx o n d nabirasidir.
X o n d a m i r 15—16 yoshdaligi c h o g 'id a A lish e r N av o iy n in g e ’tiborini 
q o z o n a d i va u n in g kutubxonasiga x izm atg a qabul qilinadi. U to Navoiy 
vafotiga q adar, y a ’ni 1501-yil 3 -y a n v a rig a ch a x iz m a td a b o 'ld i va boy 
kutubxonasiga m utasaddilik qildi. X o n d a m i r o 'z in in g keng va c h u q u r
m a ’lum otliligi, ilm -fa n g a c h a n q o q lig i va salohiyati bilan k o 'p la r n in g
tahsiniga sazovor bo'ldi. U h a q d a Alisher N avoiyning “ Majolis u n -n a fo is ” 
tazkirasida m a n a bularni o 'q iy m iz : “ M a v lo n o X o n d a m i r M irx o n d n in g
fa rz a n d id ir va salohiyatli yigitdir. T arix ilm id a m a h o ra ti b o rd ir...” 1
A lisher N avoiy vafot e tg a n d a n keyin X o n d a m i r m a m la k a td a kuchayib 
k etg an o 'z a r o k u ra sh , ay n iq sa s a ro y d a avjiga m in g a n fisq-u fujurlar 
o q ib a tid a Balxga ketib qoldi va B a d i’u z z a m o n m irz o (1 496— 1506-yillari 
Balx ho k im i, 1517-yilda vafot e tg a n ) n in g shaxsiy kotibi sifatida xizmatiga 
kirdi. 1507-yili Hirot S h a y b o n iy x o n t o m o n i d a n ishg'ol e tilg a n d a n keyin, 
u Z a h irid d in M u h a m m a d B o b u r h u zu rig a ketib qoldi. 1512-yiIi Bobur 
M o v a r o u n n a h r d a n siqib chiqarilgach, X o n d a m i r G u rjisto n g a bordi va 
to 1514-yilgacha Pasht qishlog'ida istiqomat qildi. U, asosan ilmiy faoliyat 
bilan m a s h g 'u l bo'ldi.
1 A l i s h e r N a v o iy . As arla r. 1 2 - j il d . - T o s h k e n t , 1 96 6,—125 -b e t.
21 I

---

15 1 4 — 1 5 1 7 -y ilIa ri X o n d a m i r B alx u c h u n k u r a s h o l i b b o r g a n
B a d i’u z z a m o n m irz o n in g o ‘g ‘li M u h a m m a d Z a m o n bilan birga b o ‘lib, 
u n in g kotibi sifatida x izm at qildi. M u h a m m a d Z a m o n S afaviylardan 
yengilgach, X o n d a m ir y ana G u rjisto n g a qaytib bordi va ilmiy faoliyatini 
dav o m ettirdi.
1521-yili X o n d a m ir vazir Habibullo Sovajiyning taklifi bilan H irotga 
qaytib bordi va unin g topshirig'i bilan o'zin in g yirik tarixiy asari “ H abib 
us-siyar” ni yozishga kirishdi. O ra d a n olti yil o ‘tgach, 1527-yilning iyul 
oyida X o n d a m ir H irotni tark etdi va bu safar H indistonga ketib qoldi. 
Qishni u Q a n d a h o rd a kechirdi va 1528-yilning 17-sentabrida Agraga kelib 
tu shdi va Bobur xizmatiga qabul qilindi. Bobur vafotidan s o ‘ng u ning 
t o ‘n g ‘ich o ‘g ‘li va taxt vorisi H u m o y u n (1530—1542, ikkinchi m a rta 1555— 
1556) bilan birga b o ‘ldi. Tarixchi D ehlida vafot etdi va vasiyatiga k o ‘ra 
m a s h h u r N iz o m u d d in Avliyo m o zo rid a A m ir Xusrav yoniga dafn etildi.
X o n d a m i r serm ahsul olim edi. M o v a ro u n n a h r, T u rk isto n , Y a q in va 
0 ‘rta Sharq xalqlari tarixi va m adaniyatiga oid o ‘nga yaqin asar yozib 
qoldirgan. “ Xulosat u l -a x b o r” ( “ X abarlar xulosasi” ), “ M ao sir u l - m u l u k ” 
( “ P o d s h o h la r a s rd o s h la ri” ), “ N o m a y i n o m i y ” ( “Atoqli m a k t u b l a r ” ), 
“ M a k o r i m u l - a x l o q ” ( “ O l i j a n o b x u l q l a r ” ), “ D a s t u r u l - v u z a r o ” 
( “ Vazirlarga q o i l a n m a ” ), “ Q o n u n i H u m o y u n i ” ( “ H u m o y u n q o n u n la r i” ) 
va “ H ab ib u s-siyar” s h u la r jum lasid an d ir.
X o n d a m ir n in g ilmiy m erosida “ H abib u s-siyar” nom li yirik tarixiy 
asari alohida o ‘rin tu ta d i va M o v a r o u n n a h r h a m d a X u ro s o n n in g XV asr 
oxiri va XVI a s r n i n g b i r in c h i c h o ra g id a g i ijtim o iy -s iy o s iy t a r ix in i 
o 'rg a n is h d a m u h im va q im m a tli m a n b a la rd a n biri b o 'lib xizm at qiladi. 
Asar 1521 — 1524-yillar orasida yozilgan. Lekin, olim H in d is to n d a tu rg an
yillari h a m asari ustida m u n t a z a m ish olib bordi, uni yangi dalillar bilan 
boyitdi, ta h rir qildi. Kitob t o 'l a ravishda 1529-yili yozib ta m o m la n d i.
“ H abib us-siyar” u m u m iy tarix yo'nalishidagi asar bo 'lib , m u q a d d i m a
( iftitoh), xotim a (ix titom ) va uch jild (m u jallad )d an iborat. O 'z navbatida 
h a r bir jild to 'r t qism (juz)ga bo'linadi. A sarning 1 — II jildlari h a m d a III 
jild n in g 1—2 -q is m i, ju z la ri T u r k is to n x o n la ri, C h i n g iz x o n va u n in g
M o 'g 'u lis to n , D ashti q ip c h o q , M o v a r o u n n a h r va E ro n d a h u k m ro n lik
qilgan avlodi, M a m l u k l a r 1, K irm on Qoraxitoylari, K artlar va X u ro so n
sarbadorlari tarixini o 'z ichiga oladi. Ill jild n in g 3-va 4-q ism lari, juzlari 
esa yangi b o'lib, X uroson va M o v a ro u n n a h rn in g XV asrning 90-y illaridan
1 M a m l u k l a r — t u r k va c h e r k a s q u l l a r id a n c h i q q a n sul ol a, 9 2 2 — 1217-yillari M i s rn i id o r a
qilgan .
21 2

---

to 1524-yilgacha b o 'lg a n ijtimoiy-siyosiy ahvolini c h u q u r va atroflicha 
bayon 
etadi.
" H a b i b u s-siyar” asarid a k a tta y e r egaligi, iqtisodiy ahvol, tin im siz 
u ru sh la rtu fa y li vujudga kelgan sharoit t o ‘g ‘risida ayrim , diqqatga sazo v o r 
dalillar va m a ’lu m o tla rn i u c h r a ta m iz . M asalan , a sard a o ' z aksini to p g a n
1498-yilgi S a m a r q a n d q a m a li paytidagi s h a h a r xalqining ayanchli ahvoli,
1512-yilgi Safaviylar t o m o n i d a n Q arshi sh a h rid a uyushtirilgan q irg 'in - 
qatli o m , 1514, 1515-yillari X u r o s o n d a yuz berg an q ah atc h ilik va o chlik 
haqidagi m a ’lu m o tla r a n a s h u la r ju m la sid a n d ir.
X o n d a m irn in g ush b u asarid a m u h i m ijtim oiy-iqtisodiy m asalalarga 
o id , yer egaligi, ta rx o n la r, su y u rg 'o l egalari va u larning ja m iy a td a tu tg a n
m av q ei, T e m u r iy la r d a v la tin in g m a ’m u riy tu zu lish i h a q id a q im m a tli 
m a ’lu m o tla r bor. S h u n in g d e k , asar etnografik va geografik m a ’lu m o tla rg a
h a m boydir.
" H a b i b u s-siyar’’ asarining q o 'l y o z m a nusxalari k o 'p . A sarning m a tn i 
1857-yili B om bay sh a h rid a va 1954-yili T e h r o n d a c h o p qilingan. U n d a n
ayrim p a rc h a la r rus, fransuz va ingliz tillarida turli to 'p l a m l a r d a e ’lon 
qilingan. X o n d a m i r ijodini O 'z b e k i s t o n d a B. A h m e d o v , D. Y u supova, 
M. A h m e d o v va b o s h q a la r ta d q iq etganlar.