A b d u m a jid m a d r a im o V g a V h a r fu z a IL o V a manbashunoslik

6.2.7. «Abdullanoma»
“ A b d u lla n o m a ” yoki “ S h arafn o m ay i s h o h iy ” asarining ijodkori XVI 
asrda yashab o 't g a n buxorolik shoir va yirik tarixchi olim Hofiz T an ish
Buxoriydir. U 1549-yili Buxoroyi sharifda nufuzli m a n s a b d o r x o n a d o n id a
d u n y o g a kelgan. Otasi M ir M u h a m m a d al-B uxoriy B u x o ro n in g k o 'z g a
k o 'r i n g a n b o y o n l a r i d a n b o 'l i b , s h a y b o n iy U b a y d u l l a x o n n i n g y a q in
kishilaridan b o 'lg a n , 1550-yiIning boshlarida K oshg'arga ketib qolgan va 
o ra d a n ikki yil ch a m a si vaqt o 'tg a c h , o 's h a y u rtd a vafot etgan.
H ofiz T a n is h B uxoriy o 'z d av rin in g c h u q u r va k en g m a ’lu m o tli 
kishilaridan bo'lib, 1584-yili A bdullaxon soniyning (1583—1598-yy.) yaqin 
o d a m i Q u lb o b o k o 'k a lto s h n in g tavsiyasi bilan A b d u lla x o n n in g xiz m atiga 
q a b u l q i l i n g a n va u n i n g sh ax siy v o q e a n a v i s i , ta r ix c h is i v azifasig a 
tayinlangan. Hofiz T a n ish Buxoriy u m rin in g oxirigacha shu lavozim da 
ishlagan. M a le h o S a m a rq a n d iy n in g m a ’lu m o tig a k o 'ra , Hofiz T an ish
1589-yili xotini ta ra fid a n zah arlab o'ldirilgan.
Hofiz T a n ish o 'z in in g “A b d u lla n o m a ” yoki “ S h a ra fn o m a y i s h o h iy ” 
asari bilan n o m chiqargan. Kitobda O'zbekiston, Q ozog'iston, shuningdek, 
qism an, A fg'o niston va E ro n n in g XVI asrdagi ijtimoiy-siyosiy tarixi bayon 
qilinadi. U n d a n tashqari, asarda Buxoro xonligi bilan E ro n , H in d isto n , 
K o s h g 'a r va Rossiya o 'rtasid ag i m u n o s a b a t l a r h a q id a h a m q im m a tli 
m a ’lu m o tla r bor. Asar XVI asrning 80-yillari oxirida yozib ta m o m la n g a n . 
Hofiz T a nishning za m o n d o sh i shoir va adabiyotshunos olim M utribiyning 
guvohlik berishiga q a ra g a n d a , asarning oxirgi qism ini, x o n n in g topshirig'i 
bilan, qozi P o y a n d a Z o m in iy (1602-yili vafot etgan) yozgan. Lekin, bu 
fikrni boshqa m a n b a la r tasdiqlam aydi.
“ S h a ra fn o m a y i s h o h iy ” m uallifining rejasiga k o 'ra asar m u q a d d im a , 
ikki qism yoki m a q o la va x o tim a d a n iborat qilib yozilishi m o'ljallangan.
216

---

м nsalan, m u q a d d im a , o d a td a g id e k A llo h n in g m a d h u sanosi, h o m iy , oliy 
h u k m d o r Abdullaxonning sha’niga aytiladigan t a ’rifu tavsif, asarning yozilishi 
tarixi, A bdullaxonning o ta-bobolari, q a d im d a M arkaziy Osiyoda istiqomat 
qilgan t u r k - m o ‘g ‘ul qavmlari, Chingizxon va uning avlodi haqida m a ’lumot, 
birinchi m aqolada M o v a ro u n n a h rd a 1533—1583-yillar orasida sodir bo'lgan 
voqealar, ikkinchi m aqolada esa O 'zb ek isto n , Q ozog'iston va qo'shni xorijiy 
m a m la k a tla r d a 1583-yildan keyin yuz berishi m u m k i n b o 'lg a n voqealar, 
x o tim a d a esa A b d u lla x o n n in g olijanob fazilatlari, u n in g bilan z a m o n d o s h
b o 'l g a n sh ay x lar, o lim la r, sh o irla r, v a z irla r va a m irla r, s h u n in g d e k , 
A b d u l l a x o n z a m o n i d a q u r i l g a n b i n o l a r h a q i d a m a ’l u m o t b e r i s h i
m o 'lja lla n g a n . Lekin, asar yozilishi j a r a y o n i d a reja o 'z g a rg a n — birinchi 
va ikkinchi m a q o la la r q o 's h ib yozilgan, x o tim a esa m uallifning bevaqt 
vafoti sababli yozilm ay qolgan.
M uallif asar m u q a d d im a sin i yozishda N arshaxiyning “Tarixi B u x o ro ” , 
s h ay x u lislo m S afiu d d in A b u b a k r A b d u llo B alxiyning “ Fazoili Balx” , 
I s t a x r i y n i n g “ K i t o b m a s o l i k u l - m a m o l i k ” , J u v a y n i y n i n g “ T a r i x i
ja h o n k u sh o y ” , R ashiduddinning “J o m e ’ ut-tavorix” , M irxondning “ Ravzat 
u s - s a f o ” , S h a r a f u d d in Ali Y a z d iy n in g “ Z a f a r n o m a ” va M u h a m m a d
H a y d a r n i n g “ Tarixi R a s h id iy ” a s a rla rid a keltirilgan m a ’l u m o t l a r d a n
foydalangan. XVI asrning 30—60-yillari orasida yuz bergan voqealar saroyda 
m u n t a z a m yuritib turiladigan kundalik daftar, sodir bo'lgan m u h im siyosiy 
v o q ealam in g shohidi bo'lgan keksa kishilarning og'zaki axborotlari asosida, 
70—80-yillar voqealari esa muallifning b o 'lib o 'tg a n voqealarda shaxsan 
o 'zi q atnashib to 'p la g a n daliliy m a ’lu m o tla r asosida yozilgan.
“ S h arafn o m ay i s h o h iy ” asari qofiyali nasr, y a ’ni saj — m urakkab badiiy 
u s lu b d a yozilgan. U n d a s h e ’riy p a r c h a la r Firdavsiy, Rudakiy, S a ’diy, 
K a m o lid d in Binoiy, M ushfiqiy va m u allifn in g o 'z s h e ’rlari, “ Q u r ’oni 
k a r i m ” oyatlari, “ Hadisi s h a r i f ’la rd a n p a r c h a la r h a m k o 'p .
K itobda siyosiy voqealar bilan bir q a to r d a ijtimoiy-iqtisodiy mavzudagi 
m a ’l u m o t l a r , m a s a la n , y e r e g a lig in in g iq to , s u y u r g 'o l, t a n h o h kabi 
shakllari, t u r l i - t u m a n soliq va ja r im a la r , m a s a la n , xiroj, ixrojot, ta g 'o r , 
ulufa, q o 'n a l g 'a , m a d a d i lashkar, boj, t o m g 'a , begar; o 'lja va u n in g
jam iyatdagi o 'r n i , asirni qulga aylantirish hollari; O 'z b e k is to n n in g yirik 
s h a h a r l a r i va h u n a r m a n d c h i l i k n i n g u m u m i y a h v o li; S h a y b o n i y l a r
d av latin in g m a ’m u riy tuzulishi, Buxoro xonligi bilan Rossiya, H in d is to n
va K o sh g 'a r o'rtasidagi m un o sab atlar h aq id a qim m atli dalil va m a ’lum otlar 
mavjud. B u n d a n tashqari, asar e tnografik, m a sa la n , o 'z b e k xalqi tarkibiga 
kirgan urug' va q a v m la r nom lari h a m d a to p o g rafik m a ’lum otlar, m asalan, 
B u x o r o , S a m a r q a n d , T o s h k e n t , T e r m i z , K o ' l o b , Balx kabi y irik
217

---

shaharlardagi diqqatga sazovor binolar, osori atiqalar, shuningdek, m a z k u r 
s h a h a rla rn in g geografik holati va topografiyasi haqidagi a x b o ro tlarg a 
nih o y atd a boydir.
U shbu asarning q o 'ly o z m a nusxalari k o 'p , asl m a tn in in g u c h d a n ikki 
qismini S ankt-P eterburglik o lim a M .S a lo h u td in o v a ruscha taijimasi bilan 
c h o p etgan. Kitob 1942—1952-yillari S odiq M irzayev va oxirgi qismi 
Y u .H a k im jo n o v t o m o n i d a n 60-yillarda o 'z b e k tiliga taijim a qilinib, 1 —
2-jildlari, z a ru r tuzatishlar, tadqiqot va izohlar bilan 1966 va 1969-yillarda 
B .A hm edov to m o n i d a n c h o p qilingan. 3—4-jildlari bosilm ay qolgan edi. 
1995—1997-yillarda ikki kitob holida B .A h m e d o v to m o n id a n n ash r etildi.