A. F. Musayev, Y. A. Кylbiyev, Z. H. Rzayev vergiLЏr vџ vergitutma

7. VERGİTUTMA PRОSESİ.
7.1. Vergitutma prоsesinin Ysas mYrhYlYlYri.
Vergi цdYyicisinin Ysas vYzifYsi vergilYrin цdYnilmYsidir. VergilYrin цdYnilmYsinin hьquqi tYnzimlYnmYsi hYm vergi qanunvericiliyinin ьmumi, hYm dY коnкret vergi цdYnişlYrinY hYsr оlunmuş хьsusi nоrmalarla hYyata кeзirilir. Vergi цhdYliyinin yerinY yetirilmYsinin mahiyyYti mькYllYfiyyYtli şYхs tYrYfindYn dцvlYt bьdcYsinin maliyyYlYşdirilmYsinY yцnYldilmiş mьYyyYn fYaliyyYtin yerinY yetirilmYsidir.

Ancaq vergilYrin цdYnilmYsi ьzrY цhdYliyin yerinY yetirilmYsinin fYrqlYndirici хьsusiyyYti оndan ibarYtdir кi, mькYllYfiyyYtli şYхsin vergilYrin цdYnilmYsi ьzrY fYaliyyYti цhdYliyin hYcminin mьYyyYn edildiyi andan başlanır vY pul vYsaitlYrinin faкtiкi оlaraq bьdcYyY кeзirilmYsi ilY sоna зatır. BelYliкlY, vergilYrin цdYnilmYsi ьzrY цhdYliк mьstYqil, laкin ardıcıl vY bir-biri ilY qırılmaz surYtdY bağlı оlan iкi hissYdYn ibarYtdir: vergilYrin hesablanması vY цdYnilmYsi.

VergilYrin цdYnilmYsi ьzrY цhdYliyin yerinY yetirilmYsinin digYr хьsusiyyYti оndan ibarYtdir кi, цz varlığının bьtьn tariхi YrzindY vergitutma elmi vY praкtiкasında vergi цdYyicisinin vergi цhdYliyini yerinY yetirmYsi ьзьn istifadY etdiyi зохsaylı ьsullar, vasitYlYr, teхniкi yоllar, metоdiкalar işlYyib hazırlanmışdır. Bu ьsul vasitY vY metоdiкalar vergilYrin hesablanması vY цdYnilmYsi ilY bağlı оlan hYrYкYtlYrin yerinY yetirilmYsi şYrtlYrini vY qaydalarını mьYyyYn edir.

Bu ьsul vY vasitYlYrin зохsaylı оlması оbyeкtiv оlaraq оnların sistemlYşdirilmYsini tYlYb edir. Bu isY vergi mьnasibYtlYri sistemindY mьstYqil bir alt sistem оlan vergitutma prоsesi vY ya vergi icraatını ayırmağa imкan verir. Burada «icraat» termini tYsadьfi оlaraq seзilmYmişdir, зьnкi о, vergilYrin hesablanması vY цdYnilmYsi ilY bağlı оlan bьtьn mьmкьn aspeкtlYri коmpleкs şYкildY YhatY edir.

Vergitutma prоsesi vY ya vergi icraatı vergi цdYyicisinin цz vergi цhdYliкlYrini yerinY yetirmYк ьзьn istifadY etdiyi vY vergi mьnasibYtlYri subyeкtlYrinin hьquqi vYzifYlYrini yerinY yetirmYк qaydalarını tYyin edYn qanunvericiliкlY mьYyyYn edilmiş ьsul, vasitY, metоdiкaların mYcmusudur.

Hьquqi nцqteyi-nYzYrdYn vergitutma prоsesi vergilYrin hesablanması vY цdYnilmYsi qaydalarını reqlamentlYşdirYn nоrmaları birlYşdirYn anlayışdır. Bundan başqa, vergitutma prоsesi ilк baхışdan gцrьndьyь кimi sırf teхniкi хaraкter daşımır. VergilYrin hesablanması vY цdYnilmYsinin bьtьn ьsul, vasitY vY metоdları vergi qanunvericiliyindY bilavasitY Yкs оlunmuşdur.

Başqa sцzlY, vergitutma prоsesi vY ya vergi icraatı vergi qanunvericiliyi ilY mьYyyYn edilmiş qaydada vergi цhdYliyinin yerinY yetirilmYsi demYкdir.

Vergitutma prоsesi vY ya vergi icraatı vergitutma оbyeкtinin yaranması ilY başlayır, vergilYrin hesablanması vY цdYnilmYsinin bьtьn mYrhYlYlYrindYn кeзir vY verginin bьdcYyY цdYnilmYsi ilY başa зatır.

Vergitutma prоsesini aşağıdaкı кimi iкi bцyьк mYrhYlYyY ayırmaq оlar:

- vergilYrin hesablanması;

- vergilYrin цdYnilmYsi.

Sхematiк оlaraq bu prоsesi şYкil 7.1-dY оlduğu кimi Yкs etdirmYк оlar

Верэилярин щесабланмасы

Мцщасибат учоту

Верэитутма базасынын тяйин едилмяси

Верэи дяряжяси

Верэинин мябляьи

Верэи эцзяштляри

Верэи учоту

Верэилярин юдянилмяси

Верэинин юдянилмя гайдасы
Верэи мянбяйи

Юдяниш мцддяти

Верэинин ямлака вя йа дебитор боржа йюнялдилмяси
Наьд вя кючцрмя гайдасында

Верэинин юдянилмяси цсуллары

Мцстягил сурятдя юдяниш

Юдянишин нювцнцн сечилмяси

Верэи аэенти васитясиля юдяниш

Бцджя иля явязляшмяляр

Верэинин бцджяйя юдянилмяси

Верэи явязляшмяси

Верэи ющдялийинин баша чатмасы
ŞYкil 7.1. Vergitutma prоsesi
Qeyd etmYк lazımdır кi, vergi icraatı anlayışına vergi hьquq mьnasibYtlYrinin inzibati-hьquqi tYnzimlYnmYsi кateqоriyası кimi dY baхıla bilYr. Bu halda tYdqiqat predmeti кimi verginin yalnız maliyyY hьququ elementlYri (vergitutma оbyeкti, vergitutma bazası, vergi gьzYştlYri vY s.) deyil, hYm dY vergitutma prоsesinin hYr bir mYrhYlYsindY vergi оrqanlarının sYlahiyyYtlYri dY зıхış edir.

Vergi icraatını vergi кargьzarlığından fYrqlYndirmYк lazımdır. Vergi кargьzarlarlığı vergi цdYyicilYrinin uзоtu vY оnların vergi цhdYliкlYrinin yerinY yetirilmYsinY nYzarYt edilmYsi mYqsYdi ilY vergi оrqanlarında hYyata кeзirilir.

7.2. İqtisadi subyeкtin uзоt siyasYti.
İqtisadi subyeкtin uзоt siyasYti mьhasibat vY vergi uзоtunun aparılmasını reqlamentlYşdirYn Ysas tYşкilati sYrYncamverici sYnYddir. TYcrьbY gцstYrir кi, uзоt siyasYti hazırlanarкYn Yn mьrYккYb mYsYlY hYm mьhasibat, hYm dY vergi uзоtu ьзьn ьmumi оlan uзоt elementlYrinin seзilmYsidir.

Mьhasibat vY vergi uзоtu sisteminin yaranması vY inкişafı mьхtYlif iqtisadi vY siyasi reallıqların tYsiri altında baş vermişdir. Vergi uзоtunun yaranmasına dцvlYtin ictimai hYyata оynadığı rоl sYbYb оlmuşdursa, mьhasibat uзоtunun yaranmasına tYsYrrьfat subyeкtlYrinin fYaliyyYti sYbYb оlmuşdur.

Vergitutmanın inкişafı mьhasibat uзоtu mYlumatları Ysasında bYzi vergi nцvlYrinin hesablanması ьзьn зYtinliк yaradır, sadYcY оlaraq mьhasibat uзоtu mYlumatları кifayYt etmir. MYsYlYn, vergi цdYyicilYri tYrYfindYn malların faкtiкi maya dYyYrindYn aşağı satılması vY idхal iхrac YmYliyyatları zamanı vergilYr bazar qiymYti ilY hesablandığından yaranmış «yalanзı» dцvriyyYnin mьhasibat uзоtunda Yкs etdirilmYsi digYr mYlumatların saхtalaşdırılmasına gYtirib зıхarır. HYmзinin Vergi MYcYllYsinY YsasYn хrоnоmetraъ metоdu ilY mьşahidY zamanı mьYyyYnlYşdirilmiş dцvriyyYdYn aşağı dцvriyyY gцstYrildiкdY хrоnоmetraъ yоlu ilY mьYyyYn оlunan dцvriyyY vergilYrin hesablanması ьзьn Ysas gцtьrьlmYкlY aparılan YmYliyyatları mьhasibat uзоtunda Yкs etdirmYк mьmкьn оlmur. Bu gцstYrilYn sırf vergitutma YmYliyyatlarını mьhasibat uзоtunda Yкs etdirmYyY cYhd gцstYrilmYsi mьhasibat uзоtunun digYr mYlumatlarında yanlışlığa sYbYb оlur.

Bundan YlavY vergi uзоtunun subyeкtlYri ilY mьhasibat uзоtunun subyeкtlYri eyni deyildir. BelY кi, Vergi MYcYllYsi ilY AzYrbaycan Respubliкasının vYtYndaşları, YncYbilYr vY vYtYndaşlığı оlmayan fiziкi şYхslYr AzYrbaycan YrazisindY gYlir YldY edYrкYn qanunvericiliкlY mьYyyYn edilYn vergilYrin цdYyicilYridirlYr. Ancaq hYmin şYхslYr ьзьn mьhasibat uзоtunun aparılması qanunvericiliкlY nYzYrdY tutulmamışdır. «Mьhasibat uзоtu haqqında» AzYrbaycan Respubliкasının 24 mart 1995-ci il tariхli Qanunun 4-cь maddYsinY YsasYn «AzYrbaycan Respubliкasının YrazisindY mYnfYYtlY, yaхud mYnfYYtsiz işlYmYк mYqsYdilY sahibкarlıq fYaliyyYti vY ya başqa fYaliyyYtlY mYşğul оlan, hьquqi şYхs sayılan, yaхud sayılmayan, tabeзiliyindYn vY mьlкiyyYt fоrmasından asılı оlmayaraq fYaliyyYt gцstYrYn bьtьn tYsYrrьfat subyeкtlYri (mьYssisYlYr, idarYlYr, tYşкilatlar vY başqaları) qanuna uyğun оlaraq mьhasibat uзоtunu aparmağa bоrcludurlar».

GцstYrilYn misallardan belY bir nYticYyY gYlmYк оlur кi, vergitutma mYqsYdlYrini yerinY yetirmYк ьзьn mьhasibat uзоtu mYlumatları зatışmır. Bu зatışmazlıqlar mьYssisY, idarY vY tYşкilatları mYcbur edir кi, mьhasibat uзоtundan fYrqli yeni uзоt sistemini – vergi uзоtunu fоrmalaşdırsınlar.

Mьhasibat uзоtunun Ysas vYzifYlYri aşağıdaкılardır:

- iqtisadi subyeкtin fYaliyyYti, оnun Ymlaк vYziyyYti barYdY tam vY dоlğun mYlumatın fоrmalaşdırılması;

- YmYк, material vY maliyyY ehtiyatlarından qanunvericiliкlY tYsdiq edilmiş nоrma, nоrmativ vY smetalara uyğun оlaraq istifadY edilmYsinY, Ymlaкın hYrYкYtinY nYzarYtin tYmin edilmYsi;

- iqtisadi subyeкtin tYsYrrьfat fYaliyyYtinin mYnfi nYticYlYrinin aradan qaldırılması vY оnun maliyyY dayanıqlılığının tYmin edilmYsi ьзьn tYsYrrьfatda ehtiyatların aşкar edilmYsi.

Vergi uзоtunun Ysas vYzifYlYri aşağıdaкılardır:

- hesabat dцvrьndY iqtisadi subyeкtin vergitutma bazasını mьYyyYnlYşdirYn gYlir vY хYrclYrinin hYcmi barYdY mYlumatların fоrmalaşması qaydaları haqqında tam vY dоlğun infоrmasiyanın tYrtib edilmYsi;

- vergilYrin dьzgьn hesablanmasına vY bьdcYyY vaхtında vY tam hYcmdY цdYnilmYsinY nYzarYt edilmYsi ьзьn daхili vY хarici istifadYзilYrin bu mYlumatlarla tYmin edilmYsi.

Mьhasibat uзоtunun mYqsYdi ilY vergi uзоtunun mYqsYdi dY bir-birindYn fYrqlidir vY bunu şYкil 7.2-dY оlduğu кimi Yкs etdirmYк оlar.

BelYliкlY, vergi uзоtu vergitutma sahYsindY mьhasibat uзоtunun alternativi vY оna YlavY кimi зıхış edir. Vergi uзоtu vergi цdYyicisinin vergi цhdYliкlYrinin tam vY dьzgьn hesablanması ьзьn zYruri оlan infоrmasiyanın yığılması vY qeydY alınması sistemidir. Ьmumi halda vergi uзоtunun predmeti кimi iqtisadi subyeкtin vergilYri hesablamaq vY цdYmYк цhdYliyini yaradan istehsal vY qeyri-istehsal fYaliyyYti зıхış edir.

ЏnYnYvi оlaraq dьnya tYcrьbYsindY mьhasibat uзоtu ilY vergi uзоtunun YlaqYsinin aşağıdaкı iкi mоdelindYn istifadY оlunur:

- коntinental (avrоpa);

- ingilis-saкsоn (ingilis-ameriкan).

Qeyd etmYк lazımdır кi, bu iкi mоdelin цzlYri dY şYrtidir, зьnкi praкtiкada оnları birmYnalı şYкildY tYtbiq etmYк mьmкьn deyildir.

Коntinental mоdeldY mьhasibat uзоtu sisteminin fоrmalaşması vY fYaliyyYtinY vergitutma qaydaları YhYmiyyYtli dYrYcYdY tYsir gцstYrir. Bu mоdel зYrзivYsindY mьhasibat vY vergi uзоtu faкtiкi оlaraq ьst-ьstY dьşьr vY ya vergi цdYyicisi vergi qanunvericiliyindY nYzYrdY tutulan хьsusi metоdiкa Ysasında vergitutma mYqsYdlYri ьзьn mьhasibat uзоtu mYlumatlarında dьzYlişlYr aparır. YYni коntinental mоdeldY belY bir qayda mьYyyYnlYşdirilmişdir кi, balans mYnfYYtinin mYblYği mYnfYYt vergisi ьзьn vergitutma bazasına bYrabYr оlmalıdır. Коntinental (avrоpa) mоdeli tYtbiq edYn цlкYlYrY Almaniya, Fransa, İspaniya, İtaliya, Argentina, Braziliya, Зili, Peru, CYnubi Afriкanın bir sıra цlкYlYrini vY s. gцstYrmYк оlar. Bu цlкYlYr ьзьn хaraкteriк cYhYt оndan ibarYtdir кi, dцvlYtin fisкal siyasYtinin tYmin edilmYsi ьзьn mьhasibat uзоtu sistemi tYnzimlYnir.
Мягсяди

Игтисади субйектин тясяррцфат фяалиййяти барядя истифадячиляри там вя дольун мялуматлара тямин етмяк, онларын ямлак вязиййятиня, тясяррцфат ямялиййатларынын мягсядя уйьунлуьуна, материал, ямяк вя малиййя ещтийатларына нязаряти тямин етмяк.

Мягсяди
Игтисади субйектин тясяррцфат ямялиййатларында верэитутма мягсядляри цчцн там вя дягиг мялуматларын формалашмасыны тямин етмяк, верэилярин дцзэцн щесабланмасына вя вахтында бцджяйя юдянилмясиня нязарят етмяк.
ŞYкil 7.2. Uзоt sisteminin mYqsYdi.

İngilis-ameriкan mоdelini tYtbiq edYn цlкYlYrY isY Bцyьк Britaniya, ABŞ, Niderland, Avstraliya, Кanada vY bir sıra digYr dцvlYtlYri aid etmYк оlar. Bu коnsepsiyanın Ysas prinsipi оndan ibarYtYdir кi, balans mYnfYYti, vergitutma mYqsYdlYri ьзьn hesablanan mYnfYYtdYn fYrqlYnY bilYr. Bu yоl verir кi, mьhasibat uзоtu vY vergi uзоtu paralel оlaraq mцvcud оlsun.

Bununla bYrabYr bu mоdeldY mьhasibat uзоtu ilY vergi uзоtu arasında dayanıqlı bir YlaqY mцvcuddur. MYsYlYn, ABŞ vY Кanadada vergiyY cYlb оlunan mYnfYYtin mYblYği mьhasibat uзоtunun mYlumatları Ysasında hesablanır.

Ancaq bu zaman vergi оrqanları vergi цdYyicilYrindYn mьhasibat mYnfYYti ilY vergiyY cYlb оlunan mYnfYYtin mYblYğlYri arasında yaranmış fYrqi izah etmYyi tYlYb edirlYr.

Ayrı-ayrı uзоt sistemlYrindY mYnfYYt vergisinin vergitutma bazasının fоrmalaşmasını sхematiк оlaraq şYкil 7.3. vY 7.4-dY оlduğu кimi gцstYrmYк оlar:

Илкин учот сянядляри

Мцщасибат учоту реэистрляри

Мцщасибат мянфятти

Мцщасибат щесабатлары

Верэи щесабатлары

Верэи тутулан мянфяят
ŞYкil 7.3. Vergi uзоtu sistemini tYtbiq etmYdYn

vergitutma bazasının fоrmalaşması.

Мцщасибат учоту реэистрляри

Мцщасибат мянфяяти

Мцщасибат щесабаты
Илкин учот сянядляри

Верэи учоту реэистрляри

Верэи тутулан мянфяят

Верэи щесабатлары

ŞYкil 7.4. Vergi uзоtu sistemini tYtbiq etmYкlY

vergitutma bazasının fоrmalaşması.

Vergi uзоtu sistemi vergi цdYyicisi tYrYfindYn mьstYqil surYtdY tYşкil edilir vY aşağıdaкı Ysas prinsiplYrY uyğun gYlmYlidir:

- ardıcılıllıq – yYni vergi uзоtunun nоrma vY qaydaları bir vergi dцvrьndYn digYrinY ardıcıl оlaraq tYtbiq edilmYlidir;

- fasilYsizliк – yYni vergitutma mYqsYdlYri ьзьn uзоt оbyeкtlYri хrоnоlоъi qaydada fasilYsiz оlaraq Yкs etdirilmYlidir;

- tamlıq – yYni mYlumatların analitiк uзоtu vergitutma bazasının fоrmalaşması qaydasını tam aзmalıdır.

Vergi uзоtunun mYlumatları vergi цdYyicisinin sYnYdlYrindY Yкs оlunan uзоt оbyeкtini mьYyyYn edYn gцstYricilYrin кYmiyyYti vY digYr хaraкteristiкaları barYdY infоrmasiyadır. Vergi uзоtunun mYlumatları aşağıdaкıları Yкs etdirmYlidir:

- gYlir vY хYrclYrin mYblYğinin fоrmalaşması qaydası;

- cari vergi dцvrьndY vergitutma mYqsYdlYri ьзьn nYzYrY alınan хYrclYrin хьsusi зYкisinin mьYyyYn edilmYsi qaydası;

- nцvbYti vergi dцvrьnьn хYrclYrinin tYrкibinY daхil edilYcYк хYrclYrin qalıq mYblYği;

-yaradılan ehtiyatların mYblYğinin fоrmalaşması qaydası;

-mYnfYYt vergisi ьzrY bьdcY ilY hesablaşmalarda bоrcun mYblYği.

Vergi uзоtu mYlumatlarının dьzgьnlьyьnь tYsdiq edYn sYnYdlYr aşağıdaкılardır:

- ilкin uзоt sYnYdlYri;

- vergi uзоtunun analitiк registrlYri;

- vergitutma bazasının hesablanması.

İlкin uзоt sYnYdlYri iqtisadi subyeкtin apardığı bьtьn tYsYrrьfat YmYliyyatlarının rYsmillYşdirildiyini tYsdiq edYn sYnYdlYrdir.

Vergi uзоtunun analitiк registrlYri yalnız vergitutma mYqsYdlYri ьзьn tYtbiq оlunan хьsusi sYnYdlYrdir.

Vergitutma bazasının hesablanması vergi uзоtu mYlumatlarının ьmumilYşdirilmiş nYticYsidir.

Vergi uзоtunun qarşısında duran vYzifYlYri hYll etmYк ьзьn оnun aşağıdaкı ьsullarını qeyd etmYк оlar:

- vergi uзоtu gцstYricilYrinin mьYyyYn edilmYsi;

- «vergi maya dYyYrinin» hesablanması;

- vergitutma bazasının fоrmalaşması ьsulunun mьYyyYn edilmYsi;

- vergi disкоntunun tYyin edilmYsi;

- vergi dцvrьnьn mьYyyYn edilmYsi;

- хьsusi vergi sYnYdlYrinin aparılması.

Vergi uзоt gцstYricilYrinin mьYyyYn edilmYsi mьhasibat uзоtunun mYlumatlarına Ysaslanır, ancaq yalnız vergitutma mYqsYdlYri ьзьn istifadY оlunur. MYsYlYn, vergi uзоtu gцstYricisi оlan mYnfYYt gцstYricisi mьhasibat uзоtu gцstYrici оlan balans mYnfYYti gцstYricisi ilY sıх bağlıdır, laкin оnunla ьst-ьstY dьşmьr.

«Vergi maya dYyYri» uзоt-vergi gцstYricisinin mьhasibat uзоtu metоdiкasından fYrqli qaydada tYyin edilmYsini Yкs etdirir. YYni mьYssisYnin зYкdiyi хYrclYr vergitutma mYqsYdlYri ьзьn mьYyyYn edilmiş limit, nоrma vY nоrmativlYr nYzYrY alınmaqla mьYyyYn edilir. MYsYlYn, mьYssisYnin tYmirlY bağlı зYкdiyi хYrclYr mьhasibat uзоtunda bьtцvlькlY хYrclYrin tYrкibinY daхil edildiyi halda, vergitutma mYqsYdlYri ьзьn bu хYrclYrin mYblYği mYhdudlaşdırılır.

Vergitutma bazasının fоrmalaşması ьsulunun mьYyyYn edilmYsi vergi цhdYliyinin yarandığı anı dьzgьn tYyin etmYк ьзьn zYruridir. İкi Ysas ьsul mцvcuddur: кassa ьsulu vY hesablaşma ьsulu.

Birinci ьsul vYsaitlYrin alındığı vY цdYnişlYrin hYyata кeзirildiyi anı nYzYrY alır. MYslYn, vergi цdYyicisinin nağd pul vYsaitlYrini aldığı vY ya pul vYsaitinin оnun banкda оlan hesabına daхil оlduğu vaхt gYlirin YldY edildiyi vaхt sayılır.

İкinci ьsuldan istifadY edildiкdY isY mьlкiyyYt hьququnun vY цhdYliкlYrin yarandığı an nYzYrY alınır. MYsYlYn, gYlir YldY edilmYsinin faкtiкi vaхtından asılı оlamyaraq gYlir almaq hьququnun yarandığı vaхt gYlirin YldY edildiyi vaхt saylır.

Vergitutma nYzYriyyYsindY vergitutma bazasının hYcminin tYyin edilmYsinin bir neзY ьsulu var. Bunlardan Yn Ysasları birbaşa vY dоlayı ьsullardır.

Vergitutma bazasının tYyin edilmYsinin Ysas ьsulu birbaşa ьsuldur. Bu zaman vergitutma bazası vergi цdYyicisinin sYnYdlYrlY tYsdiq edilmiş gцstYricilYrinY YsasYn tYyin edilir. MYsYlYn, mYnfYYt vergisini hesablayarкYn vergi цdYyicisi uзоt vY vergi-hesabat sYnYdlYrindY mьYyyYn dцvr YrzindY YldY etdiyi bьtьn gYlirlYrini Yкs etdirir, sоnra isY sYnYdlYrlY tYsdiq edilmiş хYrclYri bu gYlirdYn зıхır vY belYliкlY, vergiyY cYlb edilYn mYnfYYtin mYblYğini tYyin edir. Dоlayı ьsul isY vergitutma bazasının YlaqYli mYlumatlar vY analоъi vergi цdYyicisi barYdY mYlumatlar Ysasında hesablanmasını nYzYrdY tutur.

Vergi disкоntu vergitutma mYqsYdlYri ьзьn vergi цdYyicisinin цzьnьn YldY etdiyi gYlirlYri artırdığı mYblYğdir.

MYsYlYn, AzYrbaycan Respubliкası Vergi MYcYllYsinY YsasYn mallların tYqdim edilmYsi YlavY dYyYr vergisi mYqsYdlYri ьзьn vergitutma оbyeкtidir. Vergi tutulan dцvriyyY tYtbiq оlunan qiymYt vY tariflYr nYzYrY alınmaqla malların dYyYri Ysasında mьYyyYnlYşdirilir. ЏgYr mallar maya dYyYrindYn aşağı qiymYtlY tYqdim edilirsY vY hYmin mal alınarкYn YvYzlYşdirmY hьququ YldY edilmişsY, оnda vergi tutulan dцvriyyY malların tYqdim edilmY anında tYşYккьl tapan bazar qiymYti ilY, ancaq maya dYyYrindYn aşağı оlmayan qiymYtlY mьYyyYnlYşdirilir. Bu zaman malların faкtiкi tYqdimedilmY qiymYti ilY оnun mцvcud bazar qiymYti arasında fYrq yaranır vY bu fYrq mьhasibat uзоtunda цz Yкsini tapmır.

BelYiкlY, YlavY dYyYr vergisi mYqsYdlYri ьзьn vergi tutulan dцvriyyY mьYyyYnlYşdirilYrкYn malların faкtiкi tYqdim оlunma qiymYti rоl оynamır. Хьsusi YlavY hesablama ilY vergi tutulan dцvriyyYnin mYblYği bazar qiymYti vY ya maya dYyYrindYn aşağı оlmayan qiymYt Ysasında mьYyyYnlYşdirilir.

Aşağıdaкı кimi bir misala baхaq. Tutaq кi, A mьYssisYsi 2003-cь ildY 2000000 manata bir dYzgah almış vY YvYzlYşdirmY hьququ YldY etmişdir. İl YrzindY 400000 manat amоrtizasiya hesablanmış vY bunun da nYticYsindY оnun qalıq dYyYri 1600000 manat tYşкil etmişdir. 2004-cь ildY A mьYssisYsi hYmin dYzgahı B mьYssisYsinY 1200000 manata satmışdır. TYqdim оlunma anında belY dYzgahın bazar qiymYti 1800000 manat оlmuşdur. Bu zaman YlavY dYyYr vergisi mYqsYdlYri ьзьn vergi tutulan dцvriyyY 1800000 manat tYşкil edYcYк. DemYli A mьYssisYsi dYzgahı 1200000 manatla tYqdim etmYsinY baхmayaraq bYyannamYdY YlavY dYyYr vergisi tutulan YmYliyyatlar ьzrY dцvriyyYni 1800000 manat gцstYrmYli vY hYmin mYblYğY YlavY dYyYr vergisi hesablamalıdır.

HYr bir vergi nцvь ьzrY vergi dцvrьnьn mьYyyYn edilmYsi vergitutma bazası ьзьn prinsipial YhYmiyyYt кYsb edir vY vergi qanun pоzuntularına gцrY sanкsiyalardan istifadY edilmYsi zamanı bцyьк rоl оynayır.

Хьsusi vergi sYnYdlYrinin aparılması vergi uзоtunun teхniкi ьsuludur.Bu barYdY nцvbYti paraqraflarda daha Ytraflı bYhs edilYcYк.

Qeyd etmYк lazımdır кi, AzYrbaycan Respubliкasında vergi uзоtunun funкsiyalarının yerinY yetirilmYsi ьзьn qanunvericiliкlY хьsusi qayda vY metоdlar mьYyyYnlYşdirilmYmişdir.

7.3.VergilYrin hesablanması qaydaları.
VergilYrin hesablanması dediкdY, bьdcYyY цdYnilmYli оlan vergi mYblYğinin mьYyyYn edilmYsi başa dьşьlьr. VergilYrin hesablanması zamanı коnкret vergi цdYyicisinin hYr hansı bir vergi цhdYliyinin hYcmi mьYyyYn edilir. Vergi mYblYğinin hesablanması коnкret hesabat dцvrь ьзьn vergi цdYyicisinin цdYmYli оlduğu vergi mYblYğinin vergi оrqanlarının uзоt sYnYdlYrindY qeyd edilmYsi demYкdir. Hesablanmış vergi mYblYğlYrinin vergi оrqanları tYrYfindYn yenidYn hesablanaraq uзоt sYnYdlYrindY qeyd edilmYsi dY vergilYrin hesablanması demYкdir.

VergilYrin hesablanması prоsesinin aşağıdaкı beş mYrhYlYsini qeyd etmYк оlar:

- vergitutma оbyeкtinin mьYyyYn edilmYsi;

- vergitutma bazasının tYyin edilmYsi;

- vergi dYrYcYsinin seзilmYsi;

- vergi gьzYştlYrindYn istifadY edilmYsi;

- vergi mYblYğinin hesablanması.

Verginin hesablanması prоsesinin mYrhYlYlYrinin ardıcıllığını şYкil 7.5-dY оlduğu кimi Yкs etdirmYк оlar.

Vergi sYnYdlYri dediкdY vergitutma mYqsYdlYri ьзьn vergi цhdYliyini, vergi mYblYğini, vergilYrin hesablanması prоsesini цzьndY Yкs etdirYn sYnYdlYr başa dьşьlьr. Vergi uзоt-sYnYdlYrini aşağıdaкı кimi qruplaşdırmaq оlar:

- uзоt – hesabat vergi sYnYdlYri;

- mьşayYtedici vergi sYnYdlYri;

- uзоt vergi registrlYri;

- bildirişlYr.

Uзоt – hesabat vergi sYnYdlYrinY misal оlaraq ayrı-ayrı vergi nцvlYri ьzrY mьvafiq icra haкimiyyYti оrqanının tYsdiq etdiyi vergi bYyannamYlYrini gцstYrmYк оlar кi, оrada vergitutma bazası, vergi gьzYştlYri, vergi mYblYği vY s. gцstYrilmYlidir. Uзоt-hesabat vergi sYnYdlYri vergi цdYyicisi tYrYfindYn vergi оrqanına tYqdim оlunmalıdır.

MьşayYtedici vergi sYnYdlYrinY vergilYrin hesablanması ьзьn Ysas оlmayan, ancaq vergilYrin hesablanmasını aзıqlayan mYlumatları цzьndY Yкs etdirYn sYnYdlYr aid edilir. Bunlara alınmış mallara (işlYrY, хidmYtlYrY) gцrY YldY edilmiş vergi hesab – faкturaları vY оnları YvYz edYn digYr sYnYdlYr barYdY mYlumat fоrması, cari vergi цdYmYlYrinin hesablanması ьзьn vergi цdYyicisinin arayışı vY s. оla bilYr.

Uзоt – vergi registrlYri vergi цdYyicisi tYrYfindYn vergi uзоtunun aparılması ьзьn ilкin uзоt fоrmalarıdır. Bu ilкin vergi sYnYdlYrindY mьhasibat uзоtunun ilкin uзоt fоrmalarıdır. Bu ilкin vergi sYnYdlYrindY mьhasibat uзоtunun ilкin sYnYdlYrindY оlan mYlumatlar vergitutma mYqsYdlYri ьзьn yığılıb sistemlYşdirilir. SistemlYşdirilmiş, qruplaşdırılmış ilкin vergi registrlYrindY оlan mYlumatlar Ysasında uзоt – hesabat vergi sYnYdlYri tYrtib edilmYlidir. BelY vergi registrlYri кiзiк sahibкarlıq subyeкtlYrinin tYsYrrьfat YmYliyyatlarının Uзоtu Кitabı, mьYssisYlYrdY mьhasibat uзоtunun bYzi sYnYdlYri, mYsYlYn, muzdla işlYyYn fiziкi şYхslYrdYn gYlir vergisinin tutulmasını цzьndY Yкs etdirYn cYdvYllYr vY s. оla bilYr.

Хцсусиййятляри

Мярщяляляр

-Верэитутма обйектинин верэитутма предметиндян фярги

- верэитутма обйектляринин нювляри

- веритутманын бирдяфялийи

- верэитутма предметинин гиймятляндирлмяси

Верэитутма обйектинин мцяййян едилмяси

Верэи дяряжясинин сечилмяси

Верэи эцзяштляринин тятбиг едилмяси

m

Верэи мябляьинин щесабланмасы

- верэи дюврц

- верэинин щесабланмасы цсулу

- верэи сянядляри

ŞYкil 7.5. VergilYrin hesablanmasının mYrhYlYlYri.

BildirişlYr - hesablanmış vergilYrin mYblYği vY цdYniş mьddYti barYdY mYlumatı цzьndY Yкs etdirYn, vergi цdYyicisinY gцndYrilYn sYnYdlYrdir. Bu sYnYdlYrY fiziкi şYхslYrin tоrpaq vY Ymlaк vergilYrinin hesablanması barYdY TYdiyyY bildirişini, hYmзinin vergi оrqanı tYrYfindYn vergilYr hesablandıqda, yenidYn hesablandıqda, vergi цhdYliyi mьYyyYn edilmiş mьddYtdY yerinY yetirilmYdiкdY vergi цdYyicisinY gцndYrilYn bildirişlYri aid etmYк оlar.
7.4. VergilYrin цdYnilmYsi qaydası.
VergilYrin цdYnilmYsi – vergi цdYyicisinin vergilYrin bьdcYyY цdYnilmYsi ьзьn hYyata кeзirdiyi fYaliyyYtlYrin mYcmusudur.

VergilYrin цdYnilmYsinin Ysas ьsulları aşağıdaкılardır:

- кцзьrmY yоlu ilY (nağdsız);

- nağd qaydada;

- vergi qalığının Ymlaкa yцnYldilmYsi.

ЏкsYr hallarda vergilYrin цdYnilmYsi hesablaşmaların qeyri-nağd fоrmasından istifadY edilmYкlY hYyata кeзirilir. Bu zaman цdYniş tapşırığı Ysasında pul vYsaitlYri vergi цdYyicisinin banкdaкı hesablarından bьdcYyY кцзьrьlьr. Vergi цdYyicilYri vergilYrin цdYnilmYsi ьзьn mьYyyYn edilmiş sоn mьddYtY кimi vergilYrin bьdcYyY кцзьrьlmYsinY dair цdYniş tapşırıqlarını hesablaşma hesablarının aзıldığı banкa tYqdim etmYlidirlYr. Bu цdYniş tapşırıqları banкlar vY кredit mьYssisYlYri tYrYfindY ilк nцvbYdY icra edilir.

VergilYr nağd hesablaşma yоlu ilY dY цdYnilY bilYr. MYsYlYn, fiziкi şYхslYr Ymlaк vergisini vY dцvlYt rьsumlarını bu yоlla цdYyirlYr.

Vergi qalığının Ymlaкa yцnYldilmYsi vergi цdYyicisinin hesablarında vergilYr ьzrY bоrcların, faizlYrin vY tYtbiq edilmiş maliyyY sanкsiyalarının цdYnilmYsi ьзьn кifayYt qYdYr vYsait оlmadıqda hYyata кeзirilir. Ancaq nYzYrY almaq lazımdır кi, vergi qalığının Ymlaкa yцnYldilmYsi yalnız vergi mьnasibYtlYrinY deyil, hYm dY mьlкi-hьquqi mьnasibYtlYrY tохunur. Оna gцrY dY bu ьsulun tYtbiqi zamanı vergi цdYyicisinin mьlкiyyYt hьququ gцzlYnilmYlidir.

Vergi цdYyicisinin Ymlaкı yalnız mYhкYmYnin qanuni qьvvYyY minmiş qYrarı Ysasında aзıq hYrracda satılır, оndan YldY edilYn mYblYğ isY Ymlaкın satışı ьzrY хYrclYrin, hesablanmış vergilYrin, faizlYrin vY maliyyY sanкsiyalarının цdYnilmYsinY yцnYldilir. VYsaitin qalan hissYsi isY vergi цdYyicisinY qaytarılır.

VergilYrin bьdcYyY mьntYzYm daхil оlmasını tYmin etmYк ьзьn bYzi vergi nцvlYri ьzrY (adYtYn hesabat dцvrь bir il оlan) cari (avans) цdYnişlYr nYzYrdY tutulur. Cari vergi цdYnişi vergi цdYnişinin elY ьsuludur кi, bu zaman bьdcYyY кцзьrьlmYli оlan vYsaitin mYblYği vergi ьzrY цdYniş mьddYti başlayana qYdYr hYyata кeзirilir. MYsYlYn, AzYrbaycan Respubliкasının Vergi MYcYllYsindY hьquqi şYхslYrin mYnfYYt vergisi, Ymlaк vergisi ьzrY cari цdYnişlYr nYzYrdY tutulub.

Cari цdYnişlYrin mYblYğinin mьYyyYn edilmYsinin iкi ьsulu var:

- ьmumi gYlirdY verginin хьsusi зYкisini gцstYrYn Ymsaldan istifadY etmYкlY;

- цtYn hesabat dцvrьndYкi verginin mYblYği Ysasında.

MYsYlYn, AzYrbaycan Respubliкasında mYnfYYt vergisinin mYblYği hesablanarкYn bu iкi ьsulun istYnilYn birindYn, hьquqi şYхslYrin Ymlaк vergisi hesablanarкYn isY iкinci ьsuldan istifadY edilir.

AzYrbaycan Respubliкasının YrazsindY vergilYr AzYrbaycan Respubliкasının pul vahidi оlan manatla hesablanır vY цdYnilir.

AzYrbaycan Respubliкasının Vergi MYcYllYsi vergitutmanın aşağıdaкı fоrmalarını nYzYrdY tutur:

-bilavasitY mYnbYdYn (verginin gYlir vY ya mYnfYYt YldY edilmYsinYdYк tutulması);

-bYyannamY ьzrY (verginin gYlir vY ya mYnfYYt YldY edilmYsindYn sоnra tutulması);

- bildiriş ьzrY (vergitutma оbyeкtinin dYyYri vY sahYsi Ysasında vergi оrqanının vY ya bYlYdiyyYnin hesabladığı mYblYğ ьзьn tYqdim etdiyi tYdiyY bildirişi Ysasında vergi цdYyicisi tYrYfindYn verginin цdYnilmYsi).

Vergi mYblYğinin bYyannamY ьzrY tutulması zamanı vergi цdYyicisinin ьzYrinY цz vergi цhdYliкlYri barYdY rYsmi sYnYdi qanunla mьYyyYn vergi оrqanına tYqdim etmYк vYzifYsi qоyulur. MYsYlYn, YlavY dYyYr vergisi, mYnfYYt vergisi bYyannamY ьzrY tutulur.

Bildiriş ьzrY vergitutma fоrmasında isY vergi оrqanı vY bYlYdiyyYlYrin uyğun bцlmYlYri vergi цdYyicisinin цdYmYli оlduğu verginin mYblYğini hesablayır vY оnun цdYnilmYsi ьзьn vergi цdYyicisinY tYdiyY bildirişi tYqdim edirlYr. MYsYlYn, fiziкi şYхslYr Ymlaк vergisini bildiriş ьzrY цdYyirlYr.

Qeyd edildiyi кimi, vergi mYnbYyi elY bir ehtiyatdır кi, vergi цdYyicisi оnun hesabına vergilYri цdYyir. Aşağıdaкı vergi mYnbYlYri mцvcuddur:

- YlavY dYyYr (YlavY dYyYr vergisi ьзьn)

- idхal (gцmrьк rьsumu ьзьn)

- Ymlaк (Ymlaк vergisi ьзьn)

- tоrpaq sahYsi (tоrpaq vergisi ьзьn)

-mьYssisYnin mYnfYYti (mьYssisY vY tYşкilatların mYnfYYt vergisi ьзьn)

-mYcmu gYlir (fiziкi şYхslYrin gYlir vergisi vY digYr bьtьn vergilYr ьзьn).

Bir sıra hallarda qanunvericiliк mькafatı, dividend vY başqa nцv gYlirlYri цdYyYn tYşкilatların ьzYrinY vergi цdYyicilYrinin YvYzindY vergilYri hesablamaq, tutmaq vY bьdcYyY цdYmYк vYzifYsini qоyur. Bu şYхslYr цdYniş mYnbYyi hesab оlunur. ЦdYniş mYnbYyi vY gYlir mYnbYyi anlayışlarını bir-birindYn fYrqlYndirmYк lazımdır.

GYlir mYnbYlYri iкi cьr оla bilYr: passiv gYlir mYnbYlYri vY aкtiv gYlir mYnbYlYri. Passiv gYlir mYnbYyi dediкdY, şYхsY gYlir gYtirYn aкtivlYr başa dьşьlьr, mYsYlYn, Ymlaк, qiymYtli кağızlar vY s.

Aкtiv gYlir mYnbYlYri dediкdY isY bilavasitY işlYrin yerinY yetirlmYsi, хidmYtlYrin gцstYrilmYsi, sahibкarlıq fYaliyyYti ilY mYşğul оlmaq vY s. başa dьşьlьr.

BelYiкlY, gYlir mYnbYyi - gYlir gYtirYn fYaliyyYt vY ya aкtivlYrdir. ЦdYniş mYnbYyi isY - mьYyyYn mYblYği digYr şYхsY faкtiкi оlaraq цdYyYn şYхsdir.

Цz adından vY vergi цdYyicisinin hesabına vergi цdYyYrкYn цdYniş mYnbYyi vergi agenti rоlunda зıхış edir.

Aşağıdaкı hallarda цdYmY mYnbYyindY vergilYrin tutulması ьsulundan istifadY edilir:

-fiziкi şYхslYrY gYlir цdYnilYrкYn, цdYniş mYnbYyi gYlir vergisini tutmalı vY оnu bьdcYyY кцзьrmYlidir;

-tYşкilatlar sYhmlYrY gцrY dividend, qiymYtli кağızlara gцrY faizlYr, pay iştiraкına gцrY gYlir цdYyYrкYn, bь gYlirlYrdYn vergi tutmalı vY bьdcYyY кцзьrmYlidirlYr.

Vergi цdYyicisinin vergi цdYmYк vYzifYsi vergilYrin цdYnilmYsi ilY başa зatır. Buna gцrY dY vergilYrin цdYnilmY anının mьYyyYn edilmYsi mьhьm YhYmiyyYt кYsb edir. VergilYrin цdYnildiyi gьnlYr aşağıdaкılar hesab оlunurlar:

- nağd yоlla цdYniş zamanı – pulun кassaya кeзirildiyi gьn;

- кredit mьYssisYsi vY ya pозtla pul кцзьrьlYrкYn – pulun pозt vY ya кredit mьYssisYsinY кeзirildiyi gьn;

- vergi цdYyicisinin hesablaşma hesabından pul кцзьrьlYrкYn – цdYnilYn mYblYğin vergi цdYyicisinin hesablaşma hesabından silindiyi gьn.

Vergi qanunvericiliyi artıq daхil оlmuş vergi mYblYğinin dцvlYt tYrYfindYn vergi цdYyicisinY qaytarılmasını nYzYrdY tutur. Aşağıdaкı hallarda vergilYrin bьdcYyY artıq кцзьrьlmYsi baş verY bilYr:

- vergilYrin hesablanması vY цdYnilmYsi zamanı vergi цdYyicisinin sYhvi;

- cari vergi цdYnişlYrinin artıq цdYnilmYsi;

- mьYssisYnin zYrYrlY işlYmYsi nYticYsindY cari vergi цdYnişlYrinin nYzYrY alınmaması;

- vergi оrqanı tYrYfindYn vergilYrin qeyri-qanuni tutulması.

Birinci halda vergi цdYyicisi bьdcYyY цdYnilmYli оlan verginin mYblYğini hesablayarкYn riyazi sYhvY yоl verir. İкinci halda cari vergi цdYnişinin mYblYği faкtiкi цdYnilmYli оlan verginin mYblYğindYn artıq оlur. Ьзьncь halda, mYsYlYn, mYnfYYt vergisi ьzrY cari цdYniş edilir, laкin hYmin dцvrdY mьYssisY zYrYrlY işlYyir. Оnda vergi цdYyicisi hYmin dцvr ьзьn mYnfYYt vergisi ьzrY цdYnilmiş cari цdYnişi geri tYlYb edY bilYr.

BYzi hallarda vergi оrqanları цz sYlahiyyYtlYrini aşaraq vY ya vergi qanunvericiliyini dьzgьn tYtbiq etmYyYrYк vergi цdYyicilYrindYn artıq mYblYğdY vergi tuturlar. ŞiкayYtY mYhкYmY vY ya inzibati qaydada baхıldıqda hYqiqYtYn belY bir faкtın baş verdiyi aşкar оlunarsa, hYmin mYblYğ vergi цdYyicisinY qaytarılır. HYr hansı bir vergi nцvь ьzrY artıq цdYnilmiş mYblYğ vergi цdYyicisinin istYyinY YsasYn gYlYcYк hesabat dцvrlYri hesabına кeзirilY bilYr.

Vergi bYyannamYlYrinin tYqdim edilmY mьddYti vY ya vergilYrin цdYnilmY mьddYti qeyri-iş gьnьnY tYsadьf edYrsY, hYmin mьddYt оnun ardınca gYlYn Yn yaхın nцvbYti iş gьnьnY кeзir.

BYlYdiyyYlYrin mьlкiyyYtindY оlan mьYssisYlYrin mYnfYYt vergisi, fiziкi şYхslYrin Ymlaк vergisi, fiziкi şYхslYrin tоrpaq vergisi vY yerli YhYmiyyYtli tiкinti materialları ьzrY mYdYn vergisi yerli bьdcYlYrY (bYlYdiyyYlYrin bьdcYlYrinY) цdYnilir.