F
əlsəfə və sosial-siyasi elmlər – 2010, № 2
21. Astronomiya
IV.
Metafizika
22. Metafizika
Orta əsrlərdə İbn Sina kimi böyük zəka sahibləri hər bir fənn üzrə hə-
min dövrdə məlum biliklərin icmalını verməklə kifayətlənməyərək, öz şəxsi
tədqiqatlarını və mövqeyini də bildirirdilər. Müasir dövrdə, əlbəttə, bir
alimin bu qədər müxtəlif elm sahələri üzrə əsər yazması qeyri-mümkündür.
Ən azı ona görə ki, indi hər bir sahə üzrə informasiya həddən artıq çoxdur
və hətta ensiklopediyalar da ayrı-ayrı fənlər üzrə, hər sahənin öz
mütəxəssisləri tərəfindən hazırlanır.
İslam dünyasında elmlərlə yanaşı, əməli tədqiqat sahələrinin də təsni-
fatı verilirdi. Çünki artıq o dövrdə texnoloji sahələrin də inkişafına ehtiyac
yaranmışdı (2, s. 947).
Q
ərbdə müasir elmin formalaşması XVII əsrdən başladığı üçün elmlə-
rin t
əsnifatı da məhz bu dövrdən başlayaraq aktuallaşmışdır. İlk hərtərəfli
t
əsnifat F.Bekona məxsusdur.
Daha sonra Dalamber, Sen-Simon və Kontun
t
əklif etdiyi təsnifatlar geniş yayılmış və müasir elmşünaslıqda da istifadə
edilm
əkdədir.
Q
ərbdə əksər tədqiqatçılar “elm” (
science) dedikdə məhz təbiət elmlə-
rini n
əzərdə tutur və elmlərin təsnifatı da təbiətşünaslıq çərçivəsində aparı-
lır. Amma elmilik meyarlarını bir qədər yumşaldıb ictimai elmləri də buraya
daxil etdikd
ə təsnifatın birinci addımı geniş mənada elmin makrostrukturu-
nu mü
əyyənləşdirməkdən ibarət olur. Burada aşağıdakı bölgülərə rast gəl-
m
ək mümkündür: 1) Riyazi elmlər; 2)
Təbiət elmləri; 3) Texniki elmlər; 4)
Ruhi-m
ənəvi elmlər; 5)İctimai elmlər; 6) Humanitar elmlər .
Başqa prinsiplər əsasında da bölgülər vardır. Məsələn,
fundamental və
t
ətbiqi elmlər
1
,
n
əzəri və empirik elmlər
2
; yaxud
t
əbiət elmləri,
ictimai elm-
l
ər və texniki elmlər;
yaxud
t
əbiət haqqında və mədəniyyət haqqında
1
Фундаментальные и прикладные исследования в условиях НТР. Новосибирск,
Наука, 1978; Фундаментальные исследования и технический прогресс. Новосибирск,
1985;
Диалектика фундаментального и прикладного. М., Наука, 1989;
Б.М.Кедров. О
современной классификации наук // Вопросы философии, 1980, № 10, с. 100.
2
В.С.Швырёв. Теоретическое и эмпирическое в научном познании.М., Наука,
1978.
- 114 -
Elmşünaslıq
elml
ər
1
;
yaxud
d
əqiq və qeyri-dəqiq elmlər və s. Elmlərin təşkilati struktura
v
ə ictimai sistemdə tutduqları yerə görə də bölgüsü aparılır. Məsələn,
universitet elmi,
akademiya elmi v
ə sahə elmləri
2
; dövl
ət elm sektoru,
ictimai t
əşkilatlar və özəl elm sektoru.
3
Bu bölgül
ər ətrafında geniş müzakirələr aparılır. Hələ sovet dövründə
bu müzakir
ələr elmşünaslığın əsas problemləri sırasında idi (16, s. 56-67).
Əvvəla, nəzərə alınmalıdır ki, elmin fənlərə görə bölgüsü əslində fundamen-
tal elml
ərin bölgüsüdür. Xüsusən, orta məktəb proqramına daxil edilən fən-
l
ər: fizika, kimya, biologiya və s. ya öz daxilində fundamental və tətbiqi sa-
h
ələrə ayrılır, ya da məktəb proqramında ancaq fundamental elmə aid olan
bilikl
ərin əsasları öyrədilir. Ali məktəblərdə isə bu bölgü bir qayda olaraq ya
fakült
ələr üzrə bölgüdə öz əksini tapır, ya da əlavə olaraq fakültədaxili böl-
gül
ər aparılır. Sovet dövründə və müstəqilliyin ilk mərhələsində ali mək-
t
əblər universitetlərə və institutlara ayrılırdı. Universitetlər sanki elm üçün
kadr hazırlayırdı və ona görə də, bölgü fənlər üzrə gedirdi:
riyaziyyat f-si,
kimya f-si v
ə s. Yaxud humanitar sahələr üzrə: tarix f-si, filologiya f-si və s.
Düzdür, fakült
ələr üzrə təsnifat fənlər üzrə təsnifatla heç də tamamilə üst-
üst
ə düşmür, amma təxmini bir uyğunluq var. Bununla yanaşı, universitet-
l
ərdə praktik fəaliyyət sahələri üzrə də fakültələr var idi: hüquq f-si, jurna-
listika f-si v
ə s. Hətta bunlardan bəzisində fənlə fəaliyyət sahəsi üst-üstə dü-
şür; məsələn, “hüquq” həm
fənn kimi, həm də fəaliyyət sahəsi kimi götürülə
bil
ər. Amma soruşulsa ki, bu fakültədə hüquq elmi üzrəmi,
yoxsa hüquqla
bağlı əməli fəaliyyət sahələri üçünmü kadr hazırlanır, – buna cavab verməyə
ç
ətinlik çəkərdilər. Çünki bəzi istiqamətlərdə nəzəri və əməli fəaliyyət hələ
kifay
ət dərəcədə diferensiallaşmamışdır. “İnstitut” adlandırılan digər ali
m
əktəblərdə mühəndislər, müəllimlər, həkimlər və s. hazırlanırdı. Amma
sonralar ali m
əktəblərin əksəriyyəti universitet adlandırılsa da, burada ancaq
ad d
əyişikliyi baş verdi, ənənəvi bölgü isə yenə saxlanmış oldu.
Xarici ölk
ələrdə elm sahələri üzrə kadr hazırlığı çox vaxt “fənn və
ədəbiyyat” fakültəsində həyata keçirilir. Yəni əslində söhbət müəllim hazır-
lığından gedir, məhz elm üçün kadr hazırlayan ayrıca fakültələr olmur. Bu
1
Г.Риккерт. Науки о природе и науки о культуре. М., Республика, 1998;
Дж.Фейблман. Концепция науки о культуре
// Антология исследований культуры. Т.
1, СПб., Университетская книга, 1997, с. 157-170.
2
В.В. Чешев. Наука и упарвление наукой // Вопросы философии, 1989, № 4.
3
S.X
əlilov. Azərbaycanda elm və onun təşkilati formaları. Bakı, “Oskar”, 2010.
- 115 -