A f s e a fəLSƏFƏ

Elmşünaslıq 
 
1.
 
Əməli elmlər: a) ölkənin idarə olunması; b) evin idarə olunması; c) 
insanın özünün idarə olunması. 
2.
 
Nəzəri  elmlər:  a)  ilahiyyat;  b  )  riyaziyyat  (hesab,  həndəsə, 
astronomiya, musiqi) c) xalis fizika.  
3.
 
Tətbiqi  elmlər:  a)  hesablama-ölçmə;  b)  mexanika;  c)  təbabət;  d) 
əlkimya. (Bax: 15, s. 44). 
 
İbn Sina təsnifatında əlamətdar cəhətlərdən biri əməli elmlərlə tətbiqi 
elmlərin fərqləndirilməsidir. Belə ki, “tətbiq” dedikdə məhz elmi biliklərin 
tətbiqi  nəzərdə  tutulur.  “Əməli  elmlər”  isə  əslində  nəzəri  elmi  biliklərin 
tətbiqi yox, elməqədərki mərhələ kimi götürülür. 
İbn  Sina  öz  yaradıcılığında  bütün  elmləri ehtiva  etməyə  çalışmışdır. 
Buna  tam  nail  ola  bilməsə  də  onun  yazdığı  əsərlərdən  çıxış  edərək  onun 
elm
ləri necə qruplaşdırdığını təsəvvür etmək olar. Türkiyədə çap olunan Şə-
fa külliyatında İbn Sinanın aşağıdakı əsərləri ehtiva olunur
1
:  
 
I.
 
Məntiq elmləri 
1.
 
 
Məntiqə giriş 
2.
 
 Kateqoriyalar 
3.
 
 
Şərh haqqında 
4.
 
 
Birinci analitiklər 
5.
 
 
İkinci analitiklər 
6.
 
 
Mükamilə (cədəl) 
7.
 
 
Sofistik dəlillər 
8.
 
 Ritorika 
9.
 
 Poetika 
II.
 
Təbiət elmləri 
10. Fizika  
11. Səma və aləm 
12. Yaranma və dağılma 
13. Təsirlər və təsirlənmələr 
14. Mineralog
iya və meteorologiya  
15. Nəfs haqqında 
16. Nəbatat (botanika)  
17. Zoologiya 
III.
 
Riyaziyyat elmləri 
18. Həndəsə 
19. Hesab 
20. Musiqi 
1
 Ibn Sina
. Kitabu’ş-şifa. Yorum üzerine. İstanbul, Litera yayıncılık, 2006, s. XI. 
 
- 113 - 
                                                 

---

F
əlsəfə və sosial-siyasi elmlər – 2010, № 2 
 
 
21. Astronomiya 
IV.
 
Metafizika 
22. Metafizika  
Orta əsrlərdə İbn Sina kimi böyük zəka sahibləri hər bir fənn üzrə hə-
min dövrdə məlum biliklərin icmalını verməklə kifayətlənməyərək, öz şəxsi 
tədqiqatlarını  və  mövqeyini  də  bildirirdilər.  Müasir dövrdə,  əlbəttə,  bir 
alimin bu qədər müxtəlif elm sahələri üzrə əsər yazması qeyri-mümkündür. 
Ən azı ona görə ki, indi hər bir sahə üzrə informasiya həddən artıq çoxdur 
və  hətta  ensiklopediyalar  da  ayrı-ayrı  fənlər  üzrə,  hər  sahənin  öz 
mütəxəssisləri tərəfindən hazırlanır. 
İslam dünyasında elmlərlə yanaşı, əməli tədqiqat sahələrinin də təsni-
fatı verilirdi. Çünki artıq o dövrdə texnoloji sahələrin də inkişafına ehtiyac 
yaranmışdı (2, s. 947). 
Q
ərbdə müasir elmin formalaşması XVII əsrdən başladığı üçün elmlə-
rin t
əsnifatı  da  məhz bu dövrdən  başlayaraq  aktuallaşmışdır.  İlk  hərtərəfli 
t
əsnifat F.Bekona məxsusdur. Daha sonra Dalamber, Sen-Simon və Kontun 
t
əklif etdiyi təsnifatlar  geniş  yayılmış  və  müasir  elmşünaslıqda  da  istifadə 
edilm
əkdədir.   
Q
ərbdə əksər tədqiqatçılar “elm” (science) dedikdə məhz təbiət elmlə-
rini n
əzərdə tutur və elmlərin təsnifatı da təbiətşünaslıq çərçivəsində aparı-
lır. Amma elmilik meyarlarını bir qədər yumşaldıb ictimai elmləri də buraya 
daxil etdikd
ə təsnifatın birinci addımı geniş mənada elmin makrostrukturu-
nu mü
əyyənləşdirməkdən ibarət olur.  Burada aşağıdakı bölgülərə rast gəl-
m
ək mümkündür: 1) Riyazi elmlər; 2) Təbiət elmləri; 3) Texniki elmlər; 4) 
Ruhi-m
ənəvi elmlər; 5)İctimai elmlər; 6) Humanitar elmlər .  
Başqa prinsiplər əsasında da bölgülər vardır. Məsələn, fundamental və 
t
ətbiqi elmlər
1
, n
əzəri və empirik elmlər
2
; yaxud t
əbiət elmləri, ictimai elm-
l
ər  və  texniki  elmlər;
 
yaxud  t
əbiət  haqqında  və  mədəniyyət  haqqında 
1
 
Фундаментальные  и  прикладные  исследования  в  условиях  НТР.  Новосибирск, 
Наука, 1978; Фундаментальные исследования и технический прогресс. Новосибирск, 
1985; 
Диалектика фундаментального и прикладного. М., Наука, 1989; Б.М.Кедров. О 
современной классификации наук // Вопросы философии, 1980, № 10, с. 100. 
2
 
В.С.Швырёв.  Теоретическое  и  эмпирическое  в  научном  познании.М.,  Наука, 
1978. 
 
- 114 - 
                                                 

---

Elmşünaslıq 
 
elml
ər
1
;
 
yaxud d
əqiq və qeyri-dəqiq elmlər və s. Elmlərin təşkilati struktura 
v
ə  ictimai sistemdə  tutduqları  yerə  görə  də  bölgüsü  aparılır. Məsələn, 
universitet  elmi,  akademiya  elmi  v
ə  sahə  elmləri
2
; dövl
ət elm sektoru, 
ictimai t
əşkilatlar və özəl elm sektoru.
3
 
Bu bölgül
ər ətrafında geniş müzakirələr aparılır. Hələ sovet dövründə 
bu müzakir
ələr elmşünaslığın əsas problemləri sırasında idi (16, s. 56-67). 
Əvvəla, nəzərə alınmalıdır ki, elmin fənlərə görə bölgüsü əslində fundamen-
tal elml
ərin bölgüsüdür. Xüsusən, orta məktəb proqramına daxil edilən fən-
l
ər: fizika, kimya, biologiya və s. ya öz daxilində fundamental və tətbiqi sa-
h
ələrə ayrılır, ya da məktəb proqramında ancaq fundamental elmə aid olan 
bilikl
ərin əsasları öyrədilir. Ali məktəblərdə isə bu bölgü bir qayda olaraq ya 
fakült
ələr üzrə bölgüdə öz əksini tapır, ya da əlavə olaraq fakültədaxili böl-
gül
ər  aparılır. Sovet dövründə  və  müstəqilliyin ilk mərhələsində  ali mək-
t
əblər universitetlərə və institutlara ayrılırdı. Universitetlər sanki elm üçün 
kadr hazırlayırdı və ona görə də, bölgü fənlər üzrə gedirdi: riyaziyyat f-si, 
kimya f-si v
ə s. Yaxud humanitar sahələr üzrə: tarix f-si, filologiya f-si və s. 
Düzdür, fakült
ələr üzrə təsnifat fənlər üzrə təsnifatla heç də tamamilə üst-
üst
ə düşmür, amma təxmini bir uyğunluq var. Bununla yanaşı, universitet-
l
ərdə praktik fəaliyyət sahələri üzrə də fakültələr var idi: hüquq f-si, jurna-
listika f-si v
ə s. Hətta bunlardan bəzisində fənlə fəaliyyət sahəsi üst-üstə dü-
şür; məsələn, “hüquq” həm fənn kimi, həm də fəaliyyət sahəsi kimi götürülə 
bil
ər. Amma soruşulsa ki, bu fakültədə hüquq elmi üzrəmi, yoxsa hüquqla 
bağlı əməli fəaliyyət sahələri üçünmü kadr hazırlanır, – buna cavab verməyə 
ç
ətinlik çəkərdilər. Çünki bəzi istiqamətlərdə nəzəri və əməli fəaliyyət hələ 
kifay
ət dərəcədə  diferensiallaşmamışdır.  “İnstitut”  adlandırılan  digər ali 
m
əktəblərdə  mühəndislər, müəllimlər, həkimlər və  s.  hazırlanırdı.  Amma 
sonralar ali m
əktəblərin əksəriyyəti universitet adlandırılsa da, burada ancaq 
ad d
əyişikliyi baş verdi, ənənəvi bölgü isə yenə saxlanmış oldu.  
Xarici ölk
ələrdə  elm sahələri üzrə  kadr  hazırlığı  çox  vaxt  “fənn və 
ədəbiyyat” fakültəsində həyata keçirilir. Yəni əslində söhbət müəllim hazır-
lığından gedir, məhz elm üçün kadr hazırlayan ayrıca fakültələr olmur. Bu 
1
 
Г.Риккерт.  Науки  о  природе  и  науки  о  культуре.  М.,  Республика,  1998;  
Дж.Фейблман. Концепция науки о культуре // Антология исследований культуры. Т. 
1, СПб., Университетская книга, 1997, с. 157-170. 
2
 
В.В. Чешев. Наука и упарвление наукой // Вопросы философии, 1989, № 4. 
3
 S.X
əlilov. Azərbaycanda elm və onun təşkilati formaları. Bakı, “Oskar”, 2010. 
 
- 115 - 
                                                 

---