A f s e a fəLSƏFƏ
Yüklə 5,4 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Elmşünaslıq
- - 111 - F əlsəfə və sosial-siyasi elmlər – 2010, № 2
Elmşünaslıq Ona gör ə də, hər iki amili nəzərə alan universal bir yanaşma tələb olunur. Bu amill ərdən biri ənənəvilik, o biri inkişafın son mərhələsində üzə çıxan genetik əlaqələrdir. Məsələn, əgər Fərabi metod yaxınlığından çıxış edərək optika nı və göy cisimləri haqqında elmləri, habelə musiqini riyaziyyatla bir qru pa salırdısa, müasir dövrdə tamamilə fərqli meyarlar tətbiq olunur. Mən- tiq v ə riyaziyyat bütün elmlər üçün universal vasitə və metod kimi dəyərlən- dirildiyind ən onları başqa elmlərdən fərqləndirmək lazım gəlir. Zatən Platon m əhz belə bir mövqedən çıxış edirdi. Riyaziyyatın çox və ya az tətbiq olun- ması elmilik şərtini müəyyənləşdirmək üçün meyar olsa da, bölgü – təsnifat üçün meyar ola bilm əz. Təəssüf ki, lap bu yaxınlara qədər, keçmiş SSRİ-də v ə daha sonra MDB ölkələrində fizika və riyaziyyat eyni elm blokuna daxil edilir v ə elmi dərəcə verilərkən fiziklərə və riyaziyyatçılara vahid bir ad ve- rilirdi: fizika-riyaziyyat elml əri doktoru. Bu, əlbəttə mahiyyətdən yox, zahiri əlamətlərdən çıxış etməyin nəticəsi idi. Digər tərəfdən, görünür, ənənələrdən yaxa qurtarmaq el ə də asan məsələ deyil. Maraqlı burasıdır ki, bəzi müstəqil f ənlər isə əksinə, bütöv elm sahəsi kimi dəyərləndirilirdi. Məsələn, kulturo- logiya kimi f ənlərarası və inteqrativ bir fənnin ayrıca elmi istiqamət kimi götürülm əsi elmşünaslığın tələbləri ilə heç cür uzlaşmır. Belə ki, mədəniy- y ətin tarixi öyrənilirsə, bu – tarix elmlərinə, nəzəriyyəsi öyrənilirsə, bu – f əlsəfi elmlərə aiddir. Dig ər tərəfdən, onda gərək kibernetika, sinergetika, biokimya, biofizi- ka, fiziki kimya v ə s. fənlərarası ixtisas sahələri də riyaziyyatdan, fizikadan, kimyadan v ə s. ayrılsın və kimə isə “biokimya elmləri doktoru”, “kiberneti- ka elml əri doktoru” və s. adı verilsin. Belə pərakəndəliyə yol verməmək üçün elml ərin fundamental təsnifatından çıxış edilməlidir. Əgər elmlərin təsnifat tarixini nəzərdən keçirsək, hər şey fəlsəfənin daxili bölgüsünd ən başlanır. Çünki qədim dövrdə elmlər hələ fəlsəfədən ay- rılmamışdı. Təsadüfi deyil ki, Aristotel də elmlərin təsnifatını fəlsəfənin da- xili hiss ələri kimi vermişdi. O, fəlsəfəni üç yerə ayırırdı: nəzəri, praktiki və yara dıcı. Nəzəri fəlsəfəyə məntiqi, riyaziyyatı, fizika və metafizikanı aid edirdi. Praktik f əlsəfəyə etikanı, iqtisadiyyatı və siyasəti aid edirdi. Bundan başqa o, sənət sahələrini də elmin (fəlsəfinin) bölmələri kimi göstərir poezi- ya nı, ritorikanı və incəsənəti buraya aid edirdi. Maraqlıdır ki, bütün bu sahə- l ər üzrə Aristotel ayrıca əsərlər yazmış, və elmin bütün sahələrini ehtiva etm əyə çalışmışdır. - 111 - F əlsəfə və sosial-siyasi elmlər – 2010, № 2 Orta əsrlərdə də elm fəlsəfədən hələ tamamilə ayrılmamışdı və filosoflar müxt əlif elm sahələri ilə də məşğul olurdular. Amma artıq ayrılma tendensiya sı da hiss olunurdu. Məsələn, Əbu Nəsr Fərabi öz təsnifatında elml əri fəlsəfədən ayrı, müstəqil surətdə nəzərdən keçirirdi. O hətta “Elmlə- rin t əsnifatı haqqında” ayrıca bir əsər də yazmışdı. Maraqlıdır ki, birinci böl- m əyə Fərabi dil haqqında elmləri daxil edirdi. Dilə belə yüksək qiymət ve- rilm əsi ilə biz bir də düz min il sonra, linqvistik analiz və analitik fəlsəfə nümay əndələrinin timsalında rastlaşırıq. Fərabi yazır: “Dil haqqında elm iki hiss ədən ibarətdir. Birinci hissə – sözlərin yadda saxlanması və onların mə- nala rını bilmək. İkinci – bu sözləri idarə edən qanunları bilmək(yəni qram- matika – S.X.)” (10, s. 109). Daha sonra F ərabi dilçiliyin öz daxili təsnifatı- nı verir, nitq hissələrindən, söz birləşmələrindən, yazı qaydalarından bəhs edir. Maraqlıdır ki o, poetikanı, şeirin daxili qaydalarını və formalarını da dil şünaslığın tərkibində nəzərdən keçirir. Daha sonra F ərabi məntiq bölməsini açıqlayarkən bir daha qrammati- ka v ə poetika məsələlərinə qayıdır, mühakimələrin təsnifatında poetik mü- hakim əyə ayrıca yer verir. Sofistika, dialektika, ritorika və s. ilə yanaşı, poe- ti kanın da geniş tədqiqinə, habelə kateqoriyalara da ayrıca kitab həsr etməsi F ərabinin Aristotel təsnifatına sadiq olduğunu göstərir. Riyaziyyatı Fərabi çox geniş mənada başa düşür və bir növ o dövrdə bəlli olan bütün dəqiq elml əri bura daxil edir. Görünür o, riyaziyyatı dəqiqliyin göstəricisi kimi qə- bul edirdi. Bununla yanaşı, Fərabi burada da bölgü aparır və fizikanı müs- t əqil bir bölmə kimi nəzərdən keçirir. O, fizikanı səkkiz sahəyə ayırır, birin- ci sah ədə “təbiətin harmoniyasına” aid məsələlər toplanır. İkinci sahəyə aid probleml ər “səma və kainat” adı altında toplanır. “Yaranma və məhvolma” böl məsində o, maddələrin əmələ gəlməsi və elementlərinə parçalanmasın- dan bəhs edir ki, bu da əslində kimya elminə işarədir. Daha sonra Fərabi “mine ralogiya”, “bitkilər haqqında”, “heyvanlar haqqında” və nəhayət, “nəfs haqqında” elmlərdən bəhs edir. Düzdür, Fərabi bu təsnifatı guya Aris- totelin kitab larının adına uyğun olaraq aparır, amma əslində Aristotelin real tədqiqat sferasından xeyli kənara çıxır. Daha sonra Fərabi insan haqqında elm dən (bu sahədə Fərabi əslində mədəniyyətşünaslıq və antropologiyaya dair bilikləri toplayır) bəhs edir. Daha sonra Fərabi hüquq və ilahiyyatı da öz təsnifatına daxil etməklə o dövr üçün ən mükəmməl bir təsnifat sistemi təqdim edir (10, s. 107-192). İbn Sina isə xeyli dərəcədə fərqli bir təsnifat irəli sürür: - 112 - Yüklə 5,4 Kb. Dostları ilə paylaş:
|