F
əlsəfə və sosial-siyasi elmlər – 2010, № 2
mai gerç
əkliyin dərk olunması təbiətin dərkinə nisbətən
spesifik xüsusiyyət-
l
ərə malikdir və ona görə də, “ictimai idrak”, “sosial idrak”, “tarixi idrak”
kimi terminl
ərdən istifadə olunur.
1
T.Haff h
əm təbiət, həm də cəmiyyət elm-
l
əri üçün vahid metodoloji prinsipdən çıxış etməyin tərəfdarı olan K.Menqe-
lin “naturalistik monizm” mövqeyi il
ə V.Dilteyin iki fərqli metodologiyadan
çıxış etmək mövqeyini qarşılaşdıraraq kompromis yaratmağa, ortaq bir vari-
ant tapmağa çalışır (4, s. 462-463). Həm də bu fikri T.Haff M.Veberin
sosial
elml
ərin metodologiyasına dair təlimini şərh edərkən söyləyir. J.Aqassi də
ictimai elml
ərin spesifikasını öyrənməyin tərəfdarıdır. O, yazır: “Fizika hey-
r
ətamizdir, amma fiziklərin qiymət vermədiyi ictimai elmlər bəzən daha
heyr
ətamiz olur” (1, s. 27).
Müvafiq elm sah
ələri qarşısında qoyulan vəzifələri daha konkret dərk
ed
ə bilmək üçün bu sahələrin özünə də diferensial yanaşa bilməli, onları
f
ərqləndirməliyik.
Humanitar v
ə ictimai elmlər ilk baxışda nə qədər yaxın görünsələr də,
əslində xeyli dərəcədə fərqli mahiyyət və məzmuna malikdirlər.
Dig
ər tərəfdən də, bir var humanitar elmlər, bir də var ümumiyyətlə
humanitar sah
ə.
İnsan, onun mənəviyyatı, estetik dünyası, arzu və idealları – humanitar
sah
ənin əsas predmetidir. Tarix, bədii ədəbiyyat,
incəsənət də humanitar sa-
h
əyə aiddir. Bu başqa məsələ ki, göstərilən humanitar hadisələrin hər birinin
öz elm v
ə fəlsəfə səviyyəsi də vardır. Tarix, tarixşünaslıq («tarix elmi» – bə-
z
ən sadəcə «tarix» də deyilir; yəni hər iki məna eyni sözlə ifadə olunur) və
tarix f
əlsəfəsi, bədii ədəbiyyat, ədəbiyyatşünaslıq (filologiya) və ədəbiyyat
f
əlsəfəsi (aşağı yarusda bu sahə «ədəbi tənqid» kimi məlumdur), incəsənət,
s
ənətşünaslıq və sənət fəlsəfəsi (estetika), din, dinşünaslıq və din
fəlsəfəsi,
m
ənəvi tərbiyə, pedaqogika və etika geniş planda götürdükdə humanitar sa-
h
əyə aiddir. Son vaxtlar daha inteqrativ bir elm sahəsi kimi insanşünaslıq-
1
Проблемы познания социальных явлений. Свердловск, Уральский Гос. Унив.,
1980;
Г.А.Антипов. Историческое прошлое и пути его познания. Новосибирск, Наука,
1987;
В.Ж.Келле, М.Я.Ковальзон. Теория и история. (Проблемы теории исторического
прогресса. М., Изд-во полит. литературы, 1981;
Г.С.Арефьева. Общество, познание,
практика. М., «Мысль», 1988;
З.Бауман. Мыслить социологически. Пер. с англ., М.,
Аспект Пресс, 1996.
- 120 -
Elmşünaslıq
dan, b
əzən də antropologiyadan bəhs olunur. Mənaları eyni olsa da, bu iki
t
ədqiqat istiqamətində bəzən fərqli məzmunlar qruplaşdırılır.
Sovet dövründ
ə insan özü də ilk növbədə sosial varlıq kimi götürüldü-
yün
ə görə, insanşünaslıq da cəmiyyətşünaslığın içərisində əridilmişdi. İnsan
f
ərdiyyətinin önə çəkilməsi daha çox dərəcədə Qərb dünyası, kapitalist ölkə-
l
əri üçün səciyyəvi idi. Ona görədir ki, humanitar təfəkkür də, insan haqları
mövzusu da, irsiyy
ət
məsələləri də, fərdi-psixoloji problemlər də daha çox
Q
ərbdə öyrənilirdi. İnsanın sosiallaşması hətta bədii ədəbiyyatda da öz
əksini tapmışdı. İndi kommunist ideologiyasından ayrıldıqdan sonra,
qarşımızda duran vəzifələrdən biri də insanşünaslığı bərpa etmək, fərdin cə-
miyy
ətdə itmək, fərdiyyətini itirmək təhlükəsinin qarşısını almaqdır.
Din d
ə humanitar sahəyə aiddir. Çünki insanın mənəvi aləmi ilə bila-
vasit
ə bağlıdır. Lakin müxtəlif dinlərdə bu bağlılıq bir qədər fərqlidir. Məsə-
l
ən islamda dini etiqad
ilk növbədə fərdə aiddirsə, xristianlıqda kilsələr in-
sanla Allah ara
sında vasitəçilik missiyasını üzərinə götürərək dini ictimai-
l
əşdirmişlər. Ona görə də, islam aləmində ilahiyyat və dinşünaslıq əsasən
humanitar sah
əyə aid olsa da, xristian dünyasında cəmiyyət sferasına aiddir.
Amma islamda da h
ər bir fərd üçün nəzərdə tutulan həyat tərzi və davranış
qaydala
rı (fiqh) dini yönlü dövlətlərdə cəmiyyət və dövlət səviyyəsində təs-
bit olunmaqla hüquq
sisteminin
əsasını təşkil edir və beləliklə ictimailəşmiş
olur.
İstənilən halda bütün dinlər həm humanitar, həm də cəmiyyət sferası
il
ə sıx surətdə bağlıdır.
Tarix d
ə həmçinin. Tarix özü və tarixlə tərbiyə daha çox humanitar sa-
h
əyə aid olsa da, tarixşünaslıq və tarix fəlsəfəsi daha çox ictimai elmlərə
aiddir.
El
əcə də fəlsəfə. Bir çox təsnifatlarda fəlsəfə humanitar sahəyə aid
edilir. “Özünü d
ərk et” prinsipindən çıxış edildikdə, bu doğrudan da belədir.
Amma insan f
əlsəfəsindən fərqli olaraq tarix fəlsəfəsi daha
çox dərəcədə
ictimai yönlüdür. Y
əni onun predmetini insan yox, cəmiyyət; fərdi ruh yox,
ictimai ruh t
əşkil edir. İnsanın özünüdərki, millətin
özünüdərki və nəhayət,
b
əşəriyyətin özünüdərki fəlsəfənin strukturunda fərqli səviyyələrdir.
Göründüyü kimi, biz humanitar v
ə ictimai elmlər bölgüsündə insan və
c
əmiyyət bölgüsünə əsaslanırıq.
Lakin sual olunur ki, insan problematikasına onun fiziki varlığı, bədə-
ni il
ə bağlı məsələlər də aiddirmi,
yoxsa ancaq mənəvi aləm, onun iç
- 121 -