F
əlsəfə və sosial-siyasi elmlər – 2010, № 2
etm
əyə, hətta onları özlərinə tabe etməyə çalışmışlar. Təbiətin sirri
ilə yana-
şı, qədim miflərin, əfsanələrin bildirdiyinə görə, insanlar əbədiyyətin sirrini
d
ə təbiətin özündə axtarmışlar. Buna nümunə olaraq, Qədim Şumer abidəsi
olan «Bilqamıs dastanı»nı göstərmək olar. Burada Tanrılar əbədilik sirrini
nam
əlum çiçəkdə gizlədirlər. Onu tapan Bilqamıs (insan) olsa da, bu hik-
m
ət, əbədilik sirri həmin çiçəyi yeyən ilana qismət olur. Təbiətdə gizlədilən
sirr yen
ə təbiətdə qalır (Geniş bax: 2). Eyni halı həqiqəti, bütün varlıqların
t
ək
mənbəyini gah havada, gah odda, gah da suda axtaran qədim yunan fəl-
s
əfəsində də müşahidə etmək mümkündür.
Bunlarla yanaşı, təbiəti yetərli bir mənbə kimi görməyib digər mənbə-
l
ərlə onu tamamlamaq istəyən filosoflar da olmuşdur. Məsələn,
fəlsəfəsinin
əsasını dərkedilən dünya və tanrılar haqqında biliklər (16, 256) təşkil edən,
t
əbiət və Yaradanı (ilahi vəhyi) eyni, iç-içə mənbələr kimi götürən Pifaqor
(e.
ə. VI əsr) belə hesab edir ki, O, “bütün qüvvə və yaradılmışların yaradanı,
h
ər şeyin ilkin başlanğıcı, səmada – nurun mənbəyidir. O, həm də ümumi
ata, h
ər şeyin düşüncəsi və canı, bütün çevrələrin hərəkətverici başlanğıcı-
dır” (16, 268). O, rəqəmlər vasitəsilə nəinki varlığı, varoluşu izah etməyə və
on
ları dərk etməyə, həm də kosmosla harmoniyaya girməyə cəhd edir və
“ilkin sur
əti və ilkin başlanğıcı dərk və ifadə etmək çətin olduğuna, sözlərlə
aydın izah oluna bilmədiyinə görə, aydınlıq üçün rəqəmlərə müraciət edir”
(16, 428).
Onun fikrin
ə görə, “həqiqi varlıq maddi deyil, cismani deyil və
yegan
ə əbədi və təsirlidir. Qalan hər şey var olanla eyni addadır – maddidir,
cismanidir, doğulub və məhv olandır və sözün həqiqi mənasında var deyil”
(16, 254) v
ə o, “rəqəmləri təqlid etdiyi üçün vardır” (16, 255). Bu səbəbdən,
Pifaqor h
əqiqətə çatmaq, onu dərk etmək üçün əsl mahiyyətə can atmaq,
onunla harmoniyada olmağı əsas və yeganə şərt kimi qəbul edir.
Pifaqordan f
ərqli olaraq Platon irəli daha bir addım atır və öz müəlli-
minin yolunu davam etdir
ərək insanı düşüncə obyektinə çevirir və «insanı
ilahi s
ərvətin bir hissəsi» (19, 639 (62 b)) hesab edir. Lakin insan sadəcə ila-
hi s
ərvət deyil, həm də bütün varlıqları öz düşüncəsində ehtiva edir. Sokra-
t
ın fikrinə görə, «Şeylər iki cürdür: əbədi, yaradılmayan və daim yaranan,
la
kin heç vaxt varlığı olmayan. Düşüncə və fikirlə dərk edilənlər,
görünür
ki, daim var olanlardır; rəy və ağılsız hisslərə tabe olanlar isə yaranır və
m
əhv olurlar, heç vaxt həqiqətən var olmurlar» (18, 469 (28 a)). Onu da xü-
susil
ə vurğulayaq ki, Sokrat fəlsəfəsində söhbət maddiyyat fövqünə qalxa
bil
ən insandan gedir, çünki «filosof ilk növbədə ruhunu bədənindən azad et-
- 78 -
F
əlsəfə tarixi
m
əklə özünü müşahidə edə bilir» (19, 642 (65 a)). Deməli, insan maddiyyat-
dan
uzaq olmaqla bütöv
ə – hissəsi olduğu ilahi mülkə birləşmək və bununla
da h
ər şeyi dərk etmək qüdrətindədir: «Məgər düşüncədə – yalnız orada –
h
əqiqi varlıqdan nə isə onun qarşısında açılmırmı?» (19, 643 (65 c)). Görün-
düyü kimi, Platon h
əqiqi varlığın sirlərini haradasa kənarda – təbiətdə, ilahi
qüvv
ədə deyil, insan ruhunda cəmləşdirir – mərkəz nöqtəyə insanı qoyur.
Fi
losof yazır: “Əgər bütün ruh bütövlükdə öz fəlsəfi başlanğıcının ardınca
gedirs
ə və ziddiyyətlərlə parçalanmırsa, onda onun hər hissəsi nəinki qalan
h
ər bir şeyi ədalətlə edə bilər, həm də bunda özünün xüsusi məmnuniyyət-
l
ərini, ən yaxşıları və gücü çatdığı qədər ən həqiqiləri tapa bilər” (17, 346).
Antik dövrd
ə fəlsəfə özündə bir çox elmləri ehtiva etmiş və zaman-
zaman
bu elml
ərdən hər biri müstəqillik əldə edərək özünə spesifik bir inki-
şaf yolu seçmişdir. Bu özünü mənbələrə münasibətdə də göstərmişdir,
xüsusil
ə Platon fəlsəfəsində. Belə ki, mənbələr bir-birilə sıx bağlı olsa da,
sanki bir-birl
ərini tamamlasa da, hər üçü vahid bir mənbədən qaynaqlanmış-
lar. Bu m
ənbələrin bölünməsi və get-gedə nisbi müstəqillik qazanmaq isti-
qam
ətində inkişaf etməsi ilk olaraq Aristoteldən başlamışdır. Təsadüfi deyil
ki, orta
əsrlərdə də bir mənbənin digərlərini kölgələməsinə imkan yaradan
f
əlsəfi cərəyanların mərkəz nöqtəsində məhz Aristotel təlimi durmuşdur.
Buraya nümun
ə olaraq həm
xristian, həm də islam aləmində yaranmış fəlsə-
fi m
əktəbləri göstərmək olar. Onu da əlavə edək ki, məhz məktəblərin müs-
t
əqilləşməsinin nəticəsidir ki, din və elm bir-birindən
sürətlə əks qütblərə
ç
əkilmiş, aralarında ziddiyyətlər, barışmazlıqlar artmışdır.
Orta
əsrlər və Yeni Dövr
Orta
əsrlərdə səmavi dinlərin nazil olması və hakim ideologiya səviy-
y
əsinə qalxması nəinki İlahi vəhyi ön plana çıxartdı, üstəlik təbiət və insanı
da onun bir hiss
əsinə çevirdi. Bu, bir tərəfdən, onun nüfuzunun artması,
dig
ər
tərəfdən də, insan və təbiətə yeni bir rakursdan baxış imkanı verməsi
il
ə əlaqədar idi. Dinlərin nazil olduğu ilk illərdə bu, özünü daha kəskin
göst
ərmişlər. Buna nümunə olaraq ortodoks görüşlü filosofları göstərmək
olar.
Bununla bel
ə, ideyanın kəsilməzliyi prinsipinə uyğun olaraq qədim
dövrd
ən başlamış inkişaf xətti orta əsrlərdə də davam etdi. Sadəcə bir fərqlə:
ilahi v
əhy əsas təməl və baxış bucağını təyin edən əsas meyar idi. Məsələn,
öz
görüşlərində yeniplatonçuluğa və xristianlığa istinad edən IX əsr fransız
- 79 -