A zad bazar məNƏvi xarakteri korlayir

 

Hələ bu məntiq korlanmışdır. İstehsalçıların və satıcıların adətən kiçik seçimi olur, ancaq bunun üçün 

onlar qiymətləri öz rəqiblərindən daha aşağı salmalıdırlar.  

 

Böyük işlər üçün bizim öz fasiləsiz tələblərimiz onlara bu addımı atmağı tələb edir. Onlar bilirlər ki, 

istədiklərimizi bizə təklif etməyə müvəffəq olmurlar və biz yəqin ki, öz pulumuzu onların rəqiblərinə 

vermiş oluruq. Bizim onları günahlandırdığımız mənəvi baxımdan arzuedilməz nəticələr, böyük işlər 

üçün onların bizim öz tələblərimizə cavab vermək cəhdlərinin qaçılmaz əks effektləridir. 

 

Bizim bu münaqişələrə qədər üzləşməkdən boyun qaçırdığımız ikinci yol bizim bazar arzularımızı 

mənəvi baxışlarımızdan ayırmaqdır. Biz bazar mexanizmi vasitəsilə əslində öz pulumuzu "yuyuruq".  

 

Biz nəhəng pərakəndə satıcının yerli firmasından müstəqil nümayəndəlik hüququ alan satıcıdan mal 

alan zaman, o nəhəng pərakəndə satıcı məhsulu istehsalçıdan alan paylayıcı şəbəkədən əldə edir 

və o istehsalçı da ixtisaslaşdırılmış komponentləri bütün dünyada subpodratçılarla işləyən 

podratçılardan toplayır. Bizim tədarükümüzün son sosial nəticələri bizim özümüzü asanlıqla 

qoruduğumuz mənəvi məsuliyyət nöqtəsindən uzaqlaşdırılır.  

 

Biz sadəcə öz istehlakçı seçimlərimiz arasında əlaqəni görmürük, məsələn, yoxsul dövlətdə işləyən 

uşaq və ya bizim işini və əmək haqlarını itirən qonşularımız. Şübhəsiz, bəzi istehlakçılar bu mənəvi 

nəticələrdən çox uzaqlaşanlarla mahiyyətə varmadan bazarlıq edir. Bəzi şirkətlər də sosial və mənəvi 

cavabdehlik yolu ilə istehsal edilən mal və xidmətləri qürur hissiylə satır. Ancaq faktlar göstərir ki, 

əksər istehlakçılar yalnız böyük ticarət sövdələşmələrini istəyir.  

 

Hətta əgər biz özümüzü məsul brendlərlə əlaqələndirmək istəyiriksə, çoxumuz məsul məhsullar üçün 

istənilən əlavəni ödəmək istəmirik. 

 

Bazar bizim xarakterimizi korlamır. Daha doğrusu, bu iki yolla o, bizə özümüzü öz xarakterimizin 

həqiqi sınağından qorumağa imkan verir. Beləliklə, o bizim bazar seçimlərimiz mənəvi idealları pozan 

nəticələr yaratdığı halda belə, bizə mənəvi ideallarımızı saxlamaq imkanı verir.  

 

Əgər bazar mexanizmi elə şəffafdırsa ki, biz öz alış qərarlarımızın mənəvi effektlərini görməkdən qaça 

bilmirik, ehtimal ki, biz onda ya öz ideallarımız naminə bəzi maddi rahatlıqları, ya da rahatlıqları əldə 

etmək üçün o idealları qurban vermək yolunu seçməliyik.  

 

O, əsl sınaq olardı. Belə şəffaflıq olmadan, biz heç bir qurban verməyə ehtiyac duymuruq. Biz böyük 

sövdələşmələri ala və böyük işi pozmadan öz mənəvi dəyərlərimizi saxlaya bilərik. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

---

Ayaan Hirsi Əli 

Somalidə doğulub. 1992-ci ildə Niderlanda mühacirət edib, orada 2003-2006-cı illərdə parlamentin 

üzvü olub. O, “İmansız” bestsellerinin müəllifi və Amerika Sahibkarlar İnstitutunda elmi 

cəmiyyətin tədqiqatçı üzvüdür.  

 

Bir azacıq...  

 

 

Mənəviyyatı korlayan şeyi kənara qoysaq, mənəvi olan şeydə azacıq konsensus var. İnanclı insan 

mənəvi xarakteri kiminsə Tanrıdan gələn tələblərə əməl etmək qabiliyyəti ilə ölçür. Bir sosialist 

mənəvi gücü kiminsə sərvətin yenidən bölüşdürülməsi fəaliyyəti ilə ölçə bilər. 

Mənim klassik liberal hesab etdiyim Adam Smit və ya Milton Fridman, özlərinin "böyük dövlət 

naminə” mənası verən Amerikan düşüncəsi ilə liberal deyil, dindar sayıla bilərdi. Onlar gəlir 

bərabərliyinin məziyyətlərini görə bilərdi, ancaq onlar azadlığı həmişə birinci yerə qoyacaqlardı.  

 

Bu mənim həmrəy olduğum mənəvi strukturdur. Bu düşüncə məktəbinə uyğun olaraq, insan azadlığı 

ən yüksək məqsəddir, şəxsin xarakterinin son sınağı, başqalarının öz məqsədlərini təqib etmək 

azadlığını pozmadan, öz həyatında seçdiyi məqsədlərini təqib etmək qabiliyyətidir 

 

Bu perspektivdən, fərdlər, korporasiyalar və dövlətlər arasında azad iqtisadi fəaliyyət inam, düzlük və 

mühüm iş kimi belə arzu olunan keyfiyyətləri inkişaf etdirir. İstehsalçılar öz mallarını və xidmətlərini 

fasiləsiz olaraq yaxşılaşdırmağa məcbur olur. Azad bazar dəyər sistemi qurur və məktəbdə möhkəm 

çalışan tələbələr üçün daha yaxşı iş imkanları yaradır. 

 

Eyni mexanizm valideynləri öz uşaqlarının təhsilinə daha çox vaxt və pul sərmayəsi qoymaq üçün 

təhrik edir. İstehsalçılar bazarda öz rəqiblərinə qalib gəlmək üçün tədqiqat və innovasiyaya sərmayə 

qoyur. 

 

Sadəcə, azad bazarın mənəvi xarakteri necə effektiv gücləndirdiyini qiymətləndirmək, onu dağıdan və 

ya açıq rədd edən iqtisadi sistemlərə baxmaq üçün faydalıdır. Kommunizm hər yerdə sınaqdan 

keçirilmişdir, məsələn, o yalnız korrupsiya və qeyri-standart məhsullarla deyil, həmçinin qorxu, 

laqeydlik, cəhalət, sıxıntı və ümumi inam çatışmazlığı ilə nəticələnmişdir. Sovet İttifaqı və islahat 

öncəsi Çin mənəvi olmaqla bərabər, iqtisadi baxımdan müflis vəziyyətdə idilər. 

 

Yaxud Səudiyyə Ərəbistan ilə simvollaşdırılan feodal qaydanı nəzərdən keçirin. Biz orada mütləq 

monarxiya, hakim ailənin hakimiyyətini gücləndirən dini iyerarxiya və bir neçə qul sinfini görürük: 

zülm edilən şiə azlığı, mühacir işçilərin yüksək dərəcədə istismar edilən aşağı təbəqəsi, 

məhdudlaşdırılan və sui-istifadə edilən qadınlar. Səudiyyə Ərəbistanı cəmiyyətinin durğunluğu və 

təzyiqi onu klassik liberalın gözlərində tamamilə əxlaqsız edir. Kommunizmdən fərqli olaraq, o heç ən 

böyük "ədalətin" əncir yarpağını da təklif edə bilmir. 

 

Azad bazarlar da onların mənəvi çatışmazlıqlarına malikdir. Mən anlayıram, niyə tənqidçilər bazar 

sistemində mənəviyyatı aşkar etməyin çətin olduğunu düşünür. Çünki onlar bu sistemin böyük sərvət 

qazanmaq üçün gənc qızların televiziyada bayağı yırğalanmasına və ciyildəməsinə, hip-hop ritmləri 

havasına narkotiklə göylərə uçan gənc oğlanların ədəbsiz böyüməsinə yol açdığını düşünür.  

 

Azad bazarların tam tərəfdarları, hökumətin diqqətindən kənarda tədbirlər tələb edən səhiyyə və təhsil 

kimi mühüm xidmətlər təklif edənlər arasında da qanuni müzakirə mövcuddur. Mənim fikrimcə, Qərbi 

Avropada hökumət rifah xidmətlərinin dərəcəsi çox geniş və qeyri-məhsuldardır; o, innovasiyaya 

əngəl törədir və asılılığı inkişaf etdirir, insanların tənbəl və özləri edə biləcəkləri şeylər üçün dövlətdən 

asılı olmasına ruhlandıraraq, mənəvi telləri və fərdi məsuliyyəti korlayır. Azadlığın əvvəl gəldiyi azad 

bazar cəmiyyətində, insanlar daha yaradıcı və yenilikçi olmağa meyllidir; bərabərliyə prioritet təyin 

edən rifah dövlətlərində insanların təbii ixtiraçılığı təhrif olunur.  

 

Uğurlu olmaq üçün siz daha yaxşı məhsul hazırlamaq əvəzinə, “iş sistemi”nin necə çalışdığını 

öyrənməlisiniz. Riskdən çəkinilir və fərdi məsuliyyətin qarşısı alınır. Sistemin zahirən 

---