A zərbaycan türklərinin
Yüklə 19,52 Mb. Pdf görüntüsü
|
131
dakı armenlər sonra Murad-suyun quzey yaxalarına keçdiyi üçün, oralar da Ermen bölgəsi adlandı. Armedən yuxarıda Murad-suyun güneyində isə subarların şadılı boyu yaşayırdı. 61 Ümumiyətlə, Subar bəyliyinin kon- taktda olduğu ətrafdakı Qaşqay, Urume, Ulluba, Arme, Kumuq, Kuman və başqa ölkə-bölgələr qədim türk bəlgələri ilə doludur. Subar bəyliyinin etnik tərkibi, çox güman ki, təkcə subarlardan deyil, qonşu bölgələrdə ya- şayan urum, matien, ermən, türk (turxu), şadılı, kuman, kumuq adlı türk boylarından, qafqazdilli hurri, bura sığınan urartu və samidilli qaçqınlardan ibarət idi. Subar bəyliyi dağılandan sonra subarların bir hissəsi yuxarı qal- xıb, Çorux çayı hövzəsində sonrakı qaynaqların Subar (Sper) ölkəsi adlan- dırdığı bölgədə yerləşdi. Asurların xarabaya çevirdiyi Subar bəyliyində boşalan kənd və şəhərlərə Suriyanın quzeyindən və Kilikiya bölgəsindən köçürülən hay tayfaları yerləşdi. Bunlar qədim türklərin Ərmən bölgəsinə yaxınlaşan ilk haylar idi. Hay qaynaqları onların Subar ölkəsində məskun- laşma olaylarını geniş verir. Subarın son elbəyi Niq-Teşubun və onun asurlarla yaxın münasibəti olan qardaşı Baq-Teşubun adında Mitan Eli dövründən geniş yayılan Teşub adını görmək olur. 62 Baq-Teşub adındakı baq Urmu hövzəsində və Göytürk yazılarında işlənən «tanrı» anlamlı baqa sözü deyilsə, onda bay/bəy sözünün qədim forması (beq) ola bilər. Bu halda adın çağdaş forması Bəy-Teşub olur. «Dədə Qorqud» bahadırı Basatın soyu Qoğan Aslana bağlandığı kimi, Subarda da Aslan kultu vardı. 63 Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, Türk adlı tapınaq da Subarın qonşuluğunda idi. Subar ölkəsindən güneydə yerləşən
61 Şadılı boyunun burada yerləşməsi D. N. Sarkisyanın tərtib etdiyi xəritədə əks olunmuş- dur (Саркисян, 1989); Urartu çarı Menua buralara yürüş edib, şadılı ( İ Sada 'li-exi) boyuna məxsus Şurişili(ni), Tarxiqama(ni) şəhərlərini və yaxınlıqda olan Xatinaşta(ni), Alzi böl- gələrini yağmalayır. Görünür, Sub-Ana (Sebene) çayı yaxasında yerləşən Ata (Ata-uni) şəhəri də şadılı boyuna aid imiş. Lakin N.V. Arutyunyan şadılı boylarının yaşadığı əra- zini Van gölünün güney-batısında verir (ТУ, 238); Subar Eli dağılandan sonra başqa boylar kimi, şadılı və şatər adlı boylar da Güney və Quzey Azərbaycana keçmişdi. II Sarqon çağında bir asur yazısı Böyük-Zab çayının Kiçikçaya qovuşduğu sahədəki sol yaxasında müasir Zibar'ın yerində Sibar-qala (Kar-Siparri) ilə yanaşı Şatər ( KUR
Sattera) yeradını çəkir (ТУ, 241). 62 Urartu əleyhinə məlumat toplayıb asurlara ötürən Baq-Teşubdan yeni məlumatı ala bilməyən rezident Aşşurdurpanin Asur çarına göndərdiyi məktubda onun xəstələnməsini elçilərdən öyrəndiyini yazır və onların söylədiyi sözləri əlavə edir: «Baq-Teşub xəstədir. Özümüz gedib gördük» (АВИИУ, ¹50, 37). 63 İ. M. Dyakonova görə, d ÚG-GAL sumer ideoqramı ilə verilən «Böyük Aslan» Subar ölkəsində tapınaq adı bildirir (АВИИУ, №67, b; 6-cı qeyd).
132
Sabireş (Şabireşu) şəhərinə gələn subar elçilərindən qalabəyi Abiyaka və Yata adları da diqqəti çəkir. Subar ölkəsinin güney-batı qonşuluğunda yer- ləşən ölkənin böyükbəyi də qaynaqlarda Tubusi (oğlu) Lapturu adını da- şıyırdı. Niq-Teşubun vaxtında Asur çarı Asarxaddon şıkayət edir ki, Asur və Urartıu qaçqınları Subarda rahat sığınacaq tapır, burada onlara torpaq sahələri də verilir, halbuki hər iki ölkənin qüdrətli hökmdarları dəfələrlə Subar çarından qaçqınları qaytarmağı xahiş etmişlər. Lakin Subar çarı on- ları qaytarmır. Bunu bəhanə edən Asarxaddon asurların uzun zaman işğal etmək istədiyi Subar bəyliyinə hücum edib, möhkəm və yaraşıqlı qalaları, şəhər-kəndləri tutub dağıdır, elbəy Niq-Teşub isə öldürülür. 64 Asarxaddon sağ qalan subarların çoxunu başqa asur əyalətlərinə köçürdür və boşalan şəhər-kəndlərə başqa etnik bölgələrdən əhali yerləşdirir. Eyni zamanda, 21 şəhərin adını dəyişib, asurca adlar qoyur. «Subarların boşalmış küçə-
65
Böyük ordu ilə 673-ün qışında başlanan bu asur-subar müharibəsi 3-4 ay davam etdi və 672-də Subar bəyliyinin darmadağın edilməsi ilə başa çatdı. Bu müharibənin əsl səbəbi Kiçik Asiyada və Azərbaycanda saqa-qamər boylarının dalbadal Urartu vilayətlərini zəbt etməklə Asur sınırlarında böyük təhlükə yaratması idi. Saqaların Subar bəyliyinə yer- ləşə bilməsindən qorxuya düşən asurlar onları qabaqlayıb, Subar ölkəsini işğal etdi. Niq-Teşubu öldürən Asur çarı onun
ordusundan və muhafizə qvardiyasından salamat qalan hissələri sıraya düzüb, baxış keçirdi və on- ları asur ordusuna qatdı. Urartudan qaçıb burada sığınacaq tapan qaçqın- ları tutub, Urartu çarına göndərdi. Etnik simasını dəyişdirdiyi Subar ölkə- sini də iki canişinliyə ayırıb, Asur əyalətinə çevirdi . 66
Artıq bundan son- rakı qaynaqlarda ölkənin adı Subar yox, həmin əyalətlərin adı çəkilir. Beləliklə, İkiçayarasının quzeyində qədim subarlardan qalmış bu türk boyunun qurduğu kiçik dövlət dağıldı. İki əsrdən artıq Asur-Urartu kimi təcavüzkar dövlətlərin arasında yaşaya bilən Subar bəyliyi m.ö. 673-də tarix səhnəsindən silindi.
64
İ Ni-iq-Te-şub şarru-şu
la şe-mu-ú a-mat qi-bit-ia
a-ner «Mənim əmrimi eşitməyən onun (Subarın) çarı Niq-Teşubu öldürdüm»
(Саркисян, 189, 49; АВИИУ, ¹70). 65 ARAB, II, § 608,
§ 611; АВИИУ, ¹67 (р). 66 АВИИУ, ¹67, (к, н). Yüklə 19,52 Mb. Dostları ilə paylaş:
|